آغاجاری
آغاجاری \āqājārī\، شهرستان و شهری به همین نام در استان خوزستان.
سبب نام‌گذاری
آغاجاری نام خود را از طایفه‌ای ترک‌زبان کسب کرده، که در منابع تاریخی به‌صورتهای اغاج‌ایری (رشیدالدین، 1 / 35)، اغاجاری (ابن‌بی‌بی، 618) و آغاجاری (حمدالله، تاریخ ... ، 567) آمده است. این طایفه به اقوام ترک اوغوز تعلق داشتند، اما از آنجا که در بیشه‌زارها سکنا گزیده بودند، به اغاج‌ایری به معنای «مرد بیشه» شهرت یافتند (رشیدالدین، 1 / 29، 35). این طایفه بعدها به بیشه‌زارهای صحرای مرعش در ترکیۀ امروزی کوچ کردند (ابن‌بی‌بی، همانجا) و در میانۀ سدۀ 8 ق / 14 م در شمال آذربایجان حضور یافتند (حمدالله، نزهة ... ، 81) و احتمالاً به همراه افشارها به ناحیۀ کهگیلویۀ امروزی مهاجرت کردند (نک : دانشنامه، 1 / 105). فسایی آغاجاری را از ایلهای لر کهگیلویه معرفی می‌کند. ناحیۀ بهبهان و حومۀ آن در گذشته گرمسیر طایفۀ آغاجاری بود (2 / 1479؛ نیز نک : خورموجی، 103؛ کیهان، 2 / 88).
شهرستان آغاجاری
شهرستانی در شرق استان خوزستان. آغاجاری تـا پیش از کشف و استخراج منـابع نفت، دهستـانی از توابع شهرستان بهبهان در استـان ششم بود؛ امـا پس از شناسایی و استخراج نفت، در شهریور 1325 به بخش تبدیل شد (سرگذشت ... ، 3 / 423؛ نک : فرهنگ جغرافیایی ایران، 6 / 17). بخش آغاجاری در آذر 1369 به دو بخش تقسیم شد، که براساس آن، بخش آغاجاری در تابعیت شهرستان بهبهان ماند، اما قسمتی از آن به نام بخش امیدیه به شهرستان بندر ماهشهر پیوست (سرگذشت، 3 / 440). بخش آغاجاری سرانجام در مرداد 1391 به مرکزیت شهر آغاجاری، به شهرستان تبدیل شد. شهرستان آغاجاری اکنون (1391 ش) دارای دو بخش (مرکزی، جولکی)، 3 دهستان (آغاجاری، سرجولکی، آب باران)، و 21 آبادی است («درگاه ... »، بش ).
ویژگیهای طبیعی
سازند آغاجاری با ضخامتی حدود 000‘ 3 متر، از تناوب لایه‌های ماسه‌سنگ آهک‌دار قهوه‌ای خاکستری، رگه‌های گچ، مارنهای قرمز و سیلتستون با منشأ قاره‌ای تشکیل شده است و در گسترۀ بسیار پهناوری، به‌ویژه در خوزستان، لرستان و فارس، گسترش دارد (درویش‌زاده، 659؛ «زمین‌شناسی ... »، 303). این سازند بالاترین تناوب رسوبی ترشیاری در منطقۀ خلیج فارس است (همانجا). گسلهای آغاجاری و مارون بیانگر آن است که شهرستان آغاجاری از نظر تکتونیک بسیار فعال است. گسل آغاجاری به طول 150 کمـ در شمال شهر آغاجاری، و با روند شمال غربی ـ جنوب شرقی، سبب رانده‌شدن طاقدسیهای آغاجاری و پازنان بر روی نهشته‌های کواترنری دشت آغاجاری گردیده است. فعالیت گسلها موجب وقوع زمین‌لرزه‌هایی در سالهای 1348 و 1352 ش در آغاجاری شد (آقانباتی، 533؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، استان خوزستان، 2 / «دوازده»).
شهرستان آغاجاری کوههای نسبتاً کم‌ارتفاعی دارد که مهم‌ترین آنها کوههای نبید (685 متر)، محزز (495 متر)، پرچکی (470 متر)، عربون (371 متر) و چهارقاش (232 متر) است ( فرهنگ جغرافیایی کوهها ... ، 2 / 369، 377، 397، 401؛ جعفری، کوهها ... ، 1 / 378). رود مارون، یکی از شاخه‌های اصلی رودخانۀ جراحی، مهم‌ترین جریان سطحی شهرستان آغاجاری به شمار می‌رود (افشین، 1 / 145). این رود پس از عبور از شمال شرقی شهر آغاجاری ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، بهبهان، 14)، در دامنۀ شرقی کوه عربون جاری می‌گردد و پس از دریافت آب رود بابااحمد (جعفری، رودها ... ، 2 / 167) با خروج از محدودۀ شهرستان آغاجاری به دشت جایزان وارد می‌شود (افشین، همانجا). آب‌وهوای شهرستان آغاجاری گرم و خشک است ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 6 / 18؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همان، 15)، و یکی از گرم‌ترین نواحی کشور به شمار می‌آید ( جغرافیا ... ، 1 / 675).
ویژگیهای اجتماعی ـ اقتصادی
جمعیت شهرستان آغاجاری به‌سبب تغییرات در تقسیمات کشوری و نیز مهاجرت، در دوره‌های مختلف سرشماری به طرز معناداری تغییر یافته است. این شهرستان در سرشماری 1390 ش، 656‘12 تن (401‘ 3 خانوار) جمعیت داشت («درگاه»، بش ). بخش عمدۀ این جمعیت پس از اکتشاف نفت به این ناحیه مهاجرت کرده‌اند؛ ازاین‌رو، از گروههای قومی مختلف چون ترک، عرب و فارس تشکیل می‌شود که هر کدام به زبان خود سخن می‌گویند. ساکنان این شهرستان مسلمان و شیعی‌مذهب‌اند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
آغاجاری شهرستانی صنعتی است و مهم‌ترین صنایع آن صنایع وابسته به استخراج، بهره‌برداری و انتقال نفت و گاز است (همان، 14- 15). شهرستان آغاجاری یکی از سرشارترین مناطق نفتی و گازی ایران و حتى جهان به شمار می‌رود. میدان نفتی آغاجاری که در ناحیۀ فروافتادگی دزفول و در 120کیلومتری جنوب شرقی اهواز (مطیعی، 2 / 892-893) قرار دارد، هم از نظر شمار چاهِ حفرشده و هم از نظر میزان تولید نفت خام، از عمده‌ترین میدانهای نفتـی ایـران است (سعادت، 1 / 121؛ رزاقی، 468- 469؛ نیز نک : فرهنگ جغرافیایی آبادیها، استان خوزستان، 2 / «پنجاه و نه»). عملیات اکتشاف نفت در آغاجاری کـه از 1305 ش آغـاز شده بود (نک : رزم‌آرا، 45؛ سعادت، همانجا)، سرانجام با حفر سومین چاه در 1317 ش به نفت رسید. در میدان نفتی آغاجاری، تا پیش از ملی‌شدن صنعت نفت، 32 حلقه چاه حفر شد که بیشتر آنها از سرشارترین چاههای نفتی ایران به شمار می‌آمدند. چاه شمارۀ 53 آغاجاری غنی‌ترین چاه نفتی ایران بود (همانجا؛ نک : «کرونولوژی ... »، 369). در 1956 م / 1335 ش نیمی از کل تولید نفت ایران از آغاجاری استخراج شد (شوادران، 130). مقدار تولید نفت آغاجاری در دهۀ 1340 ش حدود 850 هزار بشکه در روز بود. در اسفند 1344 آغاجاری به رکوردداران جهانی استخراج نفت پیوست (سعادت، 1 / 144، 175). میزان تولید نفت آغاجاری در حال حاضر، 160 هزار بشکه در روز است. طرحهایی برای تزریق گاز به این منابع برای افزایش تولید وجود دارد (حبیبی، 122). حجم ذخایر نفت آغاجاری را حدود 7 / 8 بیلیون بشکه برآورد می‌کنند (مطیعی، همانجا). بخشی از منابع نفت آغاجاری برای پالایش به پالایشگاه آبادان، و بخش دیگر برای صادرات به بندر ماهشهر و جزیرۀ خارک منتقل می‌شود (سعادت، 2 / 343-344؛ رزاقی، 483). در 1344 ش، خط لولۀ انتقال نفت آغاجاری به بندر گناوه به بهره‌برداری رسید که در آن زمان، بزرگ‌ترین خط لولۀ جهان به شمار می‌آمد (شوادران، 173؛ سعادت، 2 / 344؛ هوارث، 364؛ نک : «کرونولوژی»، 381).
ذخایر گاز سرشاری در شهرستان آغاجاری شناسایی شده است. در گذشته، بخشی از این ذخایر از طریق خط لوله به پالایشگاه آبادان منتقل می‌‌شد (سعادت، 2 / 345). در 1349 ش، پالایشگاه گاز بیدبلند آغاجاری در 40 کیلومتری شمال شرقی شهر آغاجاری، به‌منظور پالایش گازهای میدانهای نفتی آغاجاری، مارون و اهواز، احداث گردید (رزاقی، 506؛ روحانی، 250).
شهر آغاجاری
شهر و مرکز شهرستان آغاجاری در استان خوزستان. شهر آغاجاری با 150 متر ارتفاع از سطح دریا، در°30 و ´42 عرض شمالی، و°49 و ´50 طول شرقی جغرافیایی، و 125 کیلومتری جنوب شرقی شهر اهواز (مرکز استان خوزستان) قرار دارد. آب‌وهوای این شهر گرم و خشک است و میزان گرمای آن در تابستان به بیش از °50 سانتی‌گراد می‌رسد ( فرهنگ جغرافیایی آبـادیها، بهبهان، 15). آغاجـاری در 1338 ش رسماً به‌عنوان نقطه‌ای شهری در شهرستان بهبهان شناخته شد ( نشریه ... ، 25).
آغاجاری شهری نوبنیاد است و پیشینۀ آن به اکتشاف منابع نفت و گاز ناحیه بازمی‌گردد. پس‌از اکتشاف و استخراج نفت، سکونتگاهی برای اسکان کارگران به نام میدان جعفر (هستۀ اصلی شهر بعدی آغاجاری) ایجاد شد. ساخت فرودگاه و توسعۀ زیرساختها به گسترش کالبدی این هستۀ نخستین افزود. نبود مسکن کافی و امکانات و زیرساختهای مناسب در شهر تازۀ آغاجاری سبب بروز اعتراضات و اعتصابات کارگران صنعت نفت در اردیبهشت 1325 و فروردین 1330 شد (وزیری، 196، 212؛ الول‌ساتن، 143-145؛ ایرانشهر، 2 / 1905). سکونتگاههای میدان جعفر، امیدیه و میانکوه از نظر کالبدی پیوستگی نداشتند، اما مجموعاً به نام شهر آغاجاری توسط یک شهردار اداره می‌شدند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همان، 14). احداث پالایشگاه گاز بیدبلند نیز نقش مهمی در توسعۀ شهر آغاجاری داشت (جغرافیا، 1 / 675).
شهر آغاجاری در نخستین سرشماری عمومی (1335 ش)، شامل 3 نقطۀ امیدیه، میانکوه و میدان جعفر، جمعاً 195‘24 تن جمعیت داشت ( گزارش ... ، 1؛ سرشماری عمومی ... (1345 ش)، «د»). جمعیت این 3 نقطه در سرشماریهای بعدی به ترتیب به 699‘26 (همانجا)، 449‘30 (سرشماری عمومی ... (1355 ش)، «د») و 102‘64 تن (سرشماری عمومی ... (1365 ش)، 15) رسید. جمعیت شهر آغاجاری در پی برخی تغییرات در تقسیمات سیاسی، در سرشماری عمومی 1375 ش به 489‘14 تن (720‘2 خانوار) کاهش یافت (سرشماری عمومی ... (1375 ش)، «چهل»). روند کـاهشی جمعیت ایـن شهر در سرشماریهای بعـدی همچنان ادامـه داشت و جمعیت آن در 1385 ش به 175‘ 13 (947‘2 خانوار) (سرشماری عمومی ... (1385 ش)، بش ) و در 1390 ش، به 653‘12 تن (400‘ 3 خانوار) رسید («درگاه»، بش ). ساکنان آغاجاری مسلمان و شیعی‌مذهب‌اند و به گویشهای محلی فارسی سخن می‌گویند. فعالیتهای مرتبط با صنعت نفت و گاز و نیز فعالیتهای خدماتی، مهم‌ترین فعالیت ساکنان این شهر به شمار می‌آید. شهر آغاجاری از طریق خط آهن به آبادان، و از طریق دو جاده به بهبهان و اهواز متصل می‌شود ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همان، 16؛ ایرانشهر، 2 / 1477).
مآخذ
ابن‌بی‌بی، حسین، الاوامر العلائیة فی الامور العلائیة، به کوشش نجاتی لوغال و عدنان صادق ارزی، آنکارا، 1357 ق؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373 ش؛ آقانباتی، علی، زمین‌شناسی ایران، تهران، 1389 ش؛ ایرانشهر، کمیسیون ملی یونسکو در ایران، تهران، 1343 ش؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376 ش؛ همو، کوهها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368 ش؛ جغرافیـای کامـل ایـران، وزارت آمـوزش و پـرورش، تهـران، 1366 ش؛ حبیبـی اردبیلی، مدیل و علی وطنی، «بررسی اثر ناخالصیهای موجود در گاز ترش استحصالی از فازهای 6، 7 و 8 مجتمع گازی پارس جنوبی برای تزریق به مخازن نفت منطقۀ آغاجاری»، نشریۀ شیمی و مهندسی شیمی ایران، کرج، 1389 ش، دورۀ 29، شم 3؛ حمدالله مستـوفی، تاریخ گزیده، بـه کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362 ش؛ همو، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331 ق / 1913 م؛ خورموجی، محمد جعفر، نزهة الاخبار، به کوشش علی آل داود، تهران، 1380 ش؛ دانشنامه؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل )؛ درویش‌زاده، علی، زمین‌شناسی ایران، تهران، 1370 ش؛ رزاقی، ابراهیم، اقتصاد ایران، تهران، 1367 ش؛ رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران (خوزستان)، تهران، 1320 ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، 1338 ش؛ روحانی، فؤاد، صنعت نفت ایران: 20 سال پس‌از ملی‌شدن، تهران، 1356 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1345 ش)، شهرستان بهبهان، مرکز آمار ایران، تهران، 1346 ش، ج 75؛ همان (1355 ش)، همان، 1358 ش، شم 60؛ همان (1365 ش)، نتایج تفصیلی، همان، 1368 ش؛ همان (1375 ش)، همان، 1376 ش؛ همان (1385 ش)، همان، بی‌تا؛ سرگذشت تقسیمات کشوری ایران، به کوشش فاطمه فریدی مجید و نجمه ملک‌پور، تهران، 1388 ش؛ سعادت، فتح‌الله، جغرافیای اقتصادی نفت ایران، تهران، 1346-1347 ش؛ فرهنگ جغرافیای آبادیهای کشور (استان خوزستان)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1385 ش؛ همان (بهبهان)، همان، تهران، 1370 ش، ج 91؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان ششم، سازمان جغرافیایی کشور، تهران، 1330 ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379 ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1378 ش؛ «کرونولوژی نفت»، بررسیهای تاریخی، تهران، 1352 ش، س 8، شم 1-2؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری شادگان، وزارت کشور، تهران، 1338 ش؛ مطیعی، همایون، زمین‌شناسی ایران (زمین‌شناسی نفت زاگرس)، به کوشش عبدالرحیم هوشمندزاده، تهران، 1374 ش؛ نشریۀ تاریخ تأسیس‌دار، تهران، 1378 ش؛ وزیری، شاهرخ، نفت و قدرت در ایران، ترجمۀ مرتضى ثاقب‌فر، تهران، 1380 ش؛ هوارث، ا.، یک قرن با نفت، شرکت حمل و نقل و تجاری «شِل» 1897-1997، ترجمۀ بهرام نظام‌آبادی، تهران، 1385 ش؛ نیز: