آصفیه
آصَفِیَّه، از کتابخانههای مهم و معتبر هند واقع در حیدرآباد دکن. این کتابخانه در 1308ق / 1891م در زمان میرمحبوب علیخان نظام نهم (1286-1329ق / 1869-1911م) به کوشش سیدحسین بلگرامی و ملاعبدالقیوم تأسیس شد. چندی بعد حکومت دکن آن را جزءِ تأسیسات دولتی قرار داد و مقرری سالانه برای آن تعیین کرد، و به منظور گسترش مجموعۀ کتابهای آن، اقدام به خرید کتابخانههای شخصی نمود. اولین مدیر کتابخانۀ آصفیه، مولوی سیدعلی حیدر طباطبایی بود که پس از مرگ وی مولوی تصدق حسین سالیان دراز ریاست کتابخانه را به‌عهده گرفت و پس از او پسرش مولوی عباس حسین مدیر کتابخانه شد. تدوین فهرستی از گزیدۀ کتابهای عربی و فارسی آصفیه به کوشش او و پسرش انجام پذیرفت. کتابخانۀ آصفیه پس از انقراض حکومت نظام شاهیّۀ دکن (آصف جاهیّه) (1137-1376ق / 1724-1956م) کتابخانۀ مرکزی حیدرآباد نام گرفت. سپس مجموعۀ کتابهای آن به «کتابخانۀ دولتی نسخ شرقی و مؤسسۀ تحقیقاتی آندراپرادش» انتقال یافت.
در این کتابخانه نسخ متعدد چاپی و خطی به زبانهای عربی، فارسی، اردو، انگلیسی و زبانهای محلی شبه‌قاره موجود است. تعداد این کتابها در 1370ق / 1950م تقریباً به 760‘76 جلد رسید که از این شمار 428‘14 جلد نسخههای خطی بود. در همین سال تعداد نسخ خطی فارسی و عربی آن به 000‘16 جلد و نسخههای خطی اردوی آن به حدود 800 جلد رسید.
علاوه بر کمیت قابل توجه، کتابهای کتابخانۀ آصفیه از لحاظ تنوع موضوعات نیز قابل توجه است. در فهرست آثار عربی فارسی آن مشخصات صدها کتاب در فقه (مذاهب اهل سنت و مذهب شیعۀ امامیه)، کلام، حدیث، رجال، علوم قرآنی، ادبیات، فلسفه، منطق، تاریخ، جغرافیا، طب، ریاضیات، نجوم و... دیده میشود.
گذشته از تعدد و تنوع کتابها، مجموعۀ آصفیه، به سبب نفاست آثار گرد‌آمده، چه از لحاظ موضوع و چه از لحاظ تذهیب و خطاطی، از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار است. در این کتابخانه چندین کتاب نادر و منحصر به فرد، نسخههای معتبر و قدیمی (از سدههای 5 تا 10ق / 11 تا 16م)، آثاری به خط خود نویسندگان یا فرزندان و یا شاگردان ایشان، نسخ منقول از نسخههای اصلی و کتابهایی از خزاین سلاطین و کتابخانههای دانشمندان، با حواشی و تعلیقات سودمند موجود است. فهرست گزیدۀ کتابهای عربی و فارسی کتابخانۀ آصفیه در 4 جلد ترتیب یافته که شامل برخی از کتب اردو نیز میباشد. این فهرست در فاصلۀ 1331 و 1354ق / 1913 و 1935م در روزگار حکومت آخرین نظام حیدرآباد، عثمان علیخان (1329-1375ق / 1911-1956م) و ریاست مولوی تصدق حسین و مولوی عباس حسین بر کتابخانۀ آصفیه تألیف شده است. عنوان 2 جلد اول چنین است: فهرست مشروح بعضی کتب نفیسۀ قلمیه مخزونۀ کتب خانۀ آصفیۀ سرکار عالی، و جلد سوم و چهارم با عنوان فهرست کتب عربی و فارسی و اردو... منتشر شده است. این 2 جلد اخیر به صورت ضمیمۀ 2 جلد قبلی است و در آنها به ذکر عنوان کتاب و نام مؤلف و تاریخ تحریر کتاب در جدولبندی صفحات اکتفا شده است.
مآخذ
آصفیه، فهرست، ج 1، مقدمه؛ همان، فهرست کتب عربی و فارسی و اردو، ج 4، مقدمه؛ افشار، ایرج، «کتاب در هندوستان»، راهنمای کتاب، س 2، شمـ 5 (اسفند 1338ش)، ص 664؛ شمسی ندوی، سلمان، هندوستان کی مشرق کتب خانه، لکهنو، 1973، صص 149-151.