آشوب
آشوب \āšūb\، تخلص دو شاعر، یکی مازندرانی، دیگری هندی:
1. آشوب مازندرانی
تخلصِ ملا محمدحسین مازندرانی، شاعر و خطاط سدۀ 11 ق / 17 م. آشوب فرزند مولانا افضل، متولد سورک (از روستاهای ساری) و از بزرگ‌زادگان صفوی‌نژاد در عصر شاه عباس ثانی (سل 1052-1077 ق / 1642-1666 م) بوده است (نصرآبادی، 1 / 438؛ عظیم‌آبادی، 113؛ شاملو، 2 / 139). در این عصر، به علل مختلف، ازجمله بی‌توجهی شاهان صفوی به شعر و شاعری، مهاجرت شاعران به هند رواج یافت (نک : براون، 4 / 35-36؛ طاهری، 28- 29؛ گلچین، مقدمه، 5 بب )؛ آشوب ازجملۀ این مهاجران است که در هند به‌خدمت ظفرخانِ احسن درآمد، اما پس از مدتی به ایران بازگشت و چون وضعیت ایران را مطابق میل خود نیافت، دوباره رهسپار هند شد و در 1099 ق / 1688 م در آگره درگذشت (عظیم‌آبادی، همانجا؛ نصرآبادی، 1 / 439؛ احمدعلی، 223، حاشیۀ 1). سال وفات این شاعر را 1067 ق نیز ذکر کرده‌اند (شاملو، همانجا). در میان منابع موجود، تنها گوپاموی دربارۀ شعر آشوب اظهار نظر کرده است: «کلامش خوب، و اشعارش مرغوب است» (ص 53).
آثـار
1. دیوان اشعار، افزون‌بر 10 هزار بیت (شاملو، همانجا؛ آقابزرگ، 9(1) / 7)؛ 2. اعجاز البیان، که در 4 بحر: بحر مخزن الاسرار نظامی، بحر مثنوی معنوی مولوی، بحر مثنوی مجمع البحرین، و بحر سحر حلال اهلی شیرازی، پیش‌از 1067 ق سروده شده است (منزوی، 7 / 942).
مآخذ
احمدعلی هاشمی سندیلوی، مخزن الغرائب، به کوشش محمدباقر، لاهور، 1968 م؛ آقابزرگ، الذریعة؛ براون، ا.، تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران، 1345 ش؛ شاملو، ولی‌قلی، قصص الخاقانی، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، 1374 ش؛ طاهری شهاب، محمد، «آشوب مازندرانی»، ارمغان، تهران، 1343 ش، شم 1؛ عظیم‌آبادی، حسنقلی‌خان، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، 1981 م؛ گلچین معانی، احمد، کاروان هند، مشهد، 1369 ش؛ گوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتایج الافکار، به‌کوشش اردشیر بنشاهی خاضع، بمبئی، 1336 ش؛ منزوی، خطی مشترک؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به کوشش محسن نـاجی نصرآبـادی، تهـران، 1378 ش.
ناهید دادبه
2. آشوب هندوستانی
میرزا محمدبخش بن غیاث، مورخ و از شاعران پارسی‌گوی هند در روزگار محمد شاه گورکانی (سل 1131-1161 ق / 1719- 1748 م). آشوب از قبیلۀ ترک برلاس بود که از بدخشان به هند کوچ کرده بودند. او در 1128 ق / 1716 م در دهلی به دنیا آمد. پس از مرگ پدرش، دایی او، میرزا محمد بن رستم، و پدربزرگش، عنایت‌الله بیگ، سرپرستی او را به عهده گرفتند. وی سالها در دربار محمد شاه زندگی کرد و پس از آن، به دستگاه معین‌الملک (د 1167 ق) معروف به میرمنوّر روی آورد. همراه میرمنور در جنگ با احمد شاه ابدالی شرکت کرد، سپس در نبرد با «صفدر جنگ» همراه انتظام‌الدوله، وزیر احمد شاه تیموری، بود و به دریافت لقب «قَسورخان» نائل آمد. آشوب سرانجام در 1199 ق / 1784 م در لکهنـو درگذشت (نک : احمـد، 63- 64؛ قس: سامی، 1 / 210).
آشوب در خطاطی چیره‌دست بود؛ نسخه‌ای از مآثر جهانگیری به خط شکستۀ او در کتابخانۀ شفیع موجود است (نک : بشیرحسین، 41).
آثـار
1. تاریخ شهادت فرخ سیر و جلوس محمدشاه. این کتاب در مرگ فرخ سیر (1130 ق) و پادشاهی و زندگی محمد شاه است و در 1196 ق / 1782 م نگاشته شده است (نک : ریو، III / 949 ؛ براون، 41).
2. دیوان، که شامل 78 بیت است (نک : اشپرنگر، I / 342؛ براون، 85).
3. سوانح احوال، که شامل زندگی‌نامه‌ای خودنوشت و کوتاه است (نک : منزوی، فهرستواره، 3 / 1920؛ استوری، I(1) / 617).
4. صولت فاروقی، منظومه‌ای در ذکر جنگها و کشورگشاییهای خلیفۀ اول و دوم که برگرفته از فتوحات الشام ابوعبدالله واقدی است (نک : منزوی، خطی، 4 / 2991، فهرستواره، 3 / 1713-1714؛ استوری، I(1) / 616). این اثر را احمدعلی بن سید محمدعلی واعظ به زبان اردو ترجمه کرده است (نک : راهی، 157).
5. فلک‌آشوب، مثنوی‌ای در 700 بیت، شامل رویدادهای تاریخی تا مرگ حافظ رحمت خان (1188 ق / 1774 م) (نک : منزوی، همان، 2 / 1311).
6. کارنامه، مثنوی‌ای در جنگهای احمد شاه ابدالی (1160-1186 ق) کـه در 1162 ق سـروده شده است (نک : ایوانف، 215؛ منزوی، همان، 2 / 1316؛ استوری، I(1) / 617).
مآخذ
احمد، ظهورالدین، «آشوب»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره، تهران، 1384ش، ج 1؛ بشیرحسین، محمد، فهرست مخطوطات شفیع، لاهور، 1351 ش؛ راهی، اختر، ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، اسلام‌آباد، 1365 ش؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306 ق؛ منزوی، خطی؛ همو، فهرستواره؛ نیز:
Browne, E. G., A Hand-list of the Muhammadan Manuscripts, Cambridge, 1900; Ivanow, W., Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Collection of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1926; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, Oxford, 1966; Sprenger, A., A Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustany Manuscripts of the Libraries of the King of Oudh, Calcutta, 1854; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1970.