آستانه

آستانه \ āstāne\ ، شهری کهن و تاریخی در شهرستان شازند در استان مرکزی. این شهر با میانگین 020،2 متر ارتفاع از سطح دریا، در ´53 ° 33 عرض شمالی و ´21 °49 طول شرقی، و در 8 کیلومتری جنوب غربی شهر شازند (سربند) ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای...، 8) و 36 کیلومتری جنوب شهر اراک واقع است. راه‌آهن سراسری از کنار این شهر می‌گذرد ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 11). شهر آستانه موقعیتی میان‌کوهی دارد (فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همان‌جا) و کوههای راسبند (350،3متـر؛ نک‍ : جعفری، 271) و شازند (829،2 متر) آن را دربر دارند (نک‍ : فرهنگ جغرافیایی کوههای...، 42). رود دائمی آستانه، از شاخه‌های شراء، از شهر آستانه می‌گذرد (جغرافیای...، 1180). این شهر آب و هوایی معتدل و خشک دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همان‌جا). آستانه در 1359ش رسماً شهر شناخته شد ( نشریۀ تاریخ...، 59).
این شهر از تاریخی‌ترین سکونتگاههای استان مرکزی است که در کنار ویرانه‌های شهر قدیمی کرج بنا شده است (نخعی، 61-63). بر اساس حفریات باستان‌شناختی، آثار بسیاری، مانند سکه، سفال و وسایل خانگی، از این شهر به دست آمده است (آدامِک، 55). شهر کرج مرکز دولت بنی‌دلف بود (دهگان، 3؛ نک‍ : فوریه، 378) که چندی حکومتی نیمه مستقل و دست نشاندۀ خلافت عباسیان را در نواحی غربی ایران تشکیل دادند (محتاط، 25). طی حکمرانی این خاندان، شهر کرج، که کرج ابودلف نیز خوانده می‌شد، از شکوه و آبادانی بسیاری برخوردار بود (دهگان، همان‌جا). با زوال دولت بنی دلف و ویرانی کرج طی سده‌های بعد، آستانه در نزدیکی آن اهمیت یافت. آرامگاه سهل بن علی‌ در این شهر قرار داشت. از این‌رو، شهر از زمانهای دور به سهل علی، سهل بن علی (ع) و آستانۀ سهل بن علی (ع) شهرت یافت و بعدها، به‌سبب همین نسبت، تقدس آستانه خوانده می‌شد (همو، 2؛ نک‍ : استرابادی، 189). این شهر سه سوک نیز نامیده می‌شد ( فرهنگ جغرافیایی ایران، همان‌جا). 
در دوران گذشته، آستانه از نظر تقسیمات سنتی گاه به ولایت کمره(مجدی،773-774) و گاه به بلوک کزاز تعلق داشت و معتبرترین آبادی و مرکز این بلوک به‌شمار می‌رفت (زین‌العابدین شیروانی، 77). در گذشته، در نزدیکی آستانه خرده‌های طلا یافت می‌شد؛ از این رو، برخی از ساکنان شهر به طلاشویی می‌پرداختند (ناصرالدین شاه، 75؛ نیز نک‍ : فوریه، 379).
جمعیت آستانه طی سالهای1370-1375ش به‌سرعت افزایش یافت (بازسازی...، 225). جمعیت آن در 1375ش 642،9 تن (122،2 خانوار) بود (سرشماری...، چهل) که در آخرین سرشماری عمومی در 1385ش به 998،6 تن کاهش یافت (درگاه...). جمعیت فعال شهر به‌ترتیب در بخشهای خدمات، صنعت و کشاورزی اشتغال دارند (سرشماری، همان‌جا). ساکنان شهر مسلمان و شیعه مذهب‌اند و به زبان فارسی (با گویش لری) سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، 9).
این شهر از مهم‌ترین مراکز زیارتگاهی استان به‌شمار می‌آید. امامزاده‌های سهل بن علی (ع)، طالب بن علی (ع)، جعفر بن علـی (ع) و فضل بـن جعفـر (ع) در ایـن شهـر قـرار دارند (نک‍ : فضاهای...، 163، 166). گنبد و بنای با شکوه آرامگاه سهل بن علی (ع) متعلق به دورۀ آل بویه است (دهگان، 49) که در دوران صفوی و به فرمان شاه اسماعیل بازسازی شد (همو، 38-39؛ خواندمیر، 567؛ نک‍ : ناصرالدین شاه، 76). افزون بر گنبد، گچ‌بری و نقاشیهای روی سقف، صندوق چوبی امامزاده با کتیبه‌ای به خط نسخ، و ضریح از دیگر عناصر این بناست (نک‍ : همو، 41- 48). بقعۀ طالب بن علی (ع) و امامزادگان جعفر بن علی و فضل بن جعفر، مزار طوغان ترک (فرزند سلطان محمد خدابنده)، زاویۀ شیخ محمود کرجی و قبرستان قدیمی بغسار از دیگر آثار این شهر است (نک‍ : همو، 50-53).

مآخذ

استرابادی، جهانگشای نادری؛ بازسازی و برآورد جمعیت شهرستانهای کشور بر اساس محدودۀ سال 1380ش، مرکز آمار ایران، تهران،1382ش؛ جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران (کوهها و کوه‌نامۀ ایران)، تهران، 1368ش، ج 1؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش، ج 2؛ خواندمیر، حبیب السیر، ج 4؛ درگاه ملی آمار؛ دهگان، ابراهیم، گزارش‌نامه یا فقه‌اللغة اسامی امکنه در مطلع کتاب کرجنامه یا تاریخ آستانه، اراک، 1342ش؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، تهران، 1315ق؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن ـ 1375ش: نتایج تفصیلی: استان مرکزی: شهرستان سربند، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (خرم‌آباد)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1373ش، ج 58؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها): استان یکم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328ش، ج 2؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور (مرکزی، ...)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش، ج 2؛ فضاهای فرهنگی ایران (یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور): فهرستگان آثار تاریخی (3)، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1382ش؛ مجدی، محمد، زینت المجالس، تهران، 1342ش؛ محتاط، محمدرضا، سیمای اراک، تهران، 1368ش؛ ناصرالدین شاه، سفرنامۀ عراق عجم (بلاد مرکزی ایران)، تهران، 1362ش؛ نخعی، حسین، «پیشینۀ تاریخی کرج»، کرج‌نامه، به‌کوشش پرویز نیلوفری، کرج، 1344ش، ج 1؛ نشریۀ تاریخ‌تأسیس‌دار، وزارت کشور، تهران، 1378ش؛ نیز: