آجودان
آجودان، اصطلاحی نظامی كه به روزگار قاجاریان از زبان فرانسه به فارسی راه یافت و در ایران متداول گردید. این اصطلاح پس از مسافرت ژنرال كلودماتیو دوگاردان به ایران (1222ق / 1807م) و آشنایی ایرانیان با نظام كشورهای غرب، احتمالاً به تقلید از تركان عثمانی، در دستگاههای لشكری و كشوری ایران به‌كار برده شد. درجۀ مذكور و به طریق اولى، آجودان‌باشی (ه م)، در دیوان قاجاریان دگرگونی یافت و بیش از آنچه در فرانسه معمول بود، به عنوان برخی مناصب اداری (القاب مصطلحه) یا به عنوان مقام و نشان افتخاری (القاب مُتمحضه)، دارای اعتبار و اهمیت سیاسی و نظامی و تشریفاتی و خانوادگی گشت. ناصرالدین شاه در مدت سلطنت خود چندین آجودان، ژنرال آجودان، آجودان حضور، آجودان خلوت و آجودان مخصوص داشت كه نام برخی از آنان بدین شرح است: احمدخان آجودان حضور، مهدی‌خان وزیر همایون، سیدمحمدآقا مردك، آقارضا اقبال‌السلطنه (كه مقركارش به آجودانیه معروف بود)، مرتضى قلیخان میرزا ژنرال آجودان حضور همایون، سیف‌الدوله سلطان محمدمیرزا ژنرال آجودان مخصوص مبارك، علیرضاخان ژنرال آجودان، میرزا سیدمحمد بقا آجودان. وظایف حكومتی و درباری نامبردگان با مناصب «خلوت همایونی» كه عناوین و سمتهای خاص بود، تداخل بسیار یافت. این مناصب عبارت بودند از امین خلوت، امین حضرت، امین حضور، رئیس خلوت همایونی، صدیق خلوت، مشیر خلوت، ناظم خلوت، مشیر حضور، منشی حضور و جز اینها.
لقب آجودانی بر مقامهای كشوری نیز اطلاق گردید و اندك اندك چنان شد كه اختیار یا اعطای این القاب از هیچ رسم و قانون منطقی یا شغلی پیروی نمی‌كرد، حتى «مدرسۀ مباركۀ دارالفنون» نیز آجودانی به نام محمدتقی خان یافت. در شهرستانها هم این لقب رواج پیدا كرد: سرتیپ خانبابا، آجودان مخصوصِ آذربایجان بود؛ و لقب نایب آجودان، نایب آجودان‌باشی نیز در تهران و شهرستانها بر گروهی اطلاق گردید. به سبب اختلاط وظایف دیوانی در زمان پادشاهی قاجاریان، به‌ویژه در روزگار ناصرالدین شاه، تعیین دقیق حد و رسم آجودانی امكان‌پذیر نیست. این لقب پس از قاجار هم به گونه‌ای تشریفاتی در دربار و پاره‌ای سازمانهای نظامی و كشوری رایج بود.
مآخذ
اعتماد‌السلطنه، محمدحسن خان، روزنامۀ خاطرات، به كوشش ایرج افشار، تهران، امیركبیر، 1345ش، جم ؛ همو، المآثر و الآثار، تهران، 1306-1307ق، ص 230، ضمیمه؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوار، 1347-1353ش، 6 ج، جم .