پروین گنابادی

پَرْوینِ گُنابادی، محمد، ادیب و پژوهشگر فرهنگ مردم. وی ازجملۀ پژوهشگرانی است که در عرصۀ ثبت و وصف جلوه‌های فرهنگ مردم، به‌ویژه امثال و حکم و بازیها پیشگام و سرآمد است (نک‍ : دنبالۀ مقاله).
محمد در 1282 ش در روستای کاخک، واقع در نزدیکی گناباد در خانواده‌ای اهل علم به‌دنیا آمد (پروین‌گنابادی، «محققان ... »، 770؛ قس: روشن، 730). پدرش عباس، ملقب به شمس‌الذاکرین، فرزند ملاامیر بود و از روحانیان صاحب اعتبار آن ناحیه به‌شمار می‌آمد (ابوالقاسمی، 7؛ روشن، همانجا).
وی مقدمات علوم ازجمله قرآن، صد کلمه، حافظ، نصاب و حساب و جامع المقدمات را نزد پدر آموخت (همانجا). در 15 سالگی برای ادامۀ تحصیل به مدرسۀ فاضل‌خان مشهد رفت (پروین‌گنابادی، همان، 771). در آنجا به فراگیری ادبیات عرب پرداخت و به‌همراه پسر خاله‌اش، بدیع‌الزمان فروزانفر در زمرۀ شاگردان خصوصی ادیب نیشابوری درآمد (همانجا؛ ملایی، 56). نام پروین را به‌نوعی ادیب نیشابوری برای او برگزید. گنابادی که شهرت ایشان است، به گفتۀ خودش (همان، 770)، از عشق و علاقه به زادگاهش نشئت گرفته است.
وی از 1302 ش به کار تدریس در مدارس مشهد مشغول شد، و در سال 1322 ش نیز به نمایندگی مردم سبزوار در مجلس شورای ملی انتخاب شد (همان، 771؛ ابوالقاسمی، 8).
در 1328 ش که به ‌بهانۀ فعالیتهای سیاسی گذشته بیکار بود، مدرس رضوی او را به علی‌اکبر دهخدا معرفی کرد و از آن پس تا پایان عمر به فعالیت در مرکز لغت‌نامه ادامه داد (پروین‌گنابادی، همان، 772؛ ابوالقاسمی، همانجا).
وی از اواخر دهۀ 1340 ش تا پایان عمر با بنیاد فرهنگ ایران برای تدوین فرهنگ تاریخی زبان فارسی همکاری داشت و در همین زمان در مراکز گوناگون آموزش عالی نیز به کار تدریس اشتغال داشت (همانجا).
از میان آثار متنوع پروین‌گنابادی ترجمۀ ماهرانۀ او از مقدمۀ ابن‌خلدون شهرتی بسزا دارد. یکی از عوامل مقبولیت این اثر استفادۀ پروین از نسخه‌های متعدد عربی و مقابلۀ آنها با یکدیگر و سپس ترجمۀ آن است. دقت، امانت و نیز گزینش نثری مناسب با نثر عربی از ویژگیهای این ترجمه است (ملایی، 57). این کتاب را نخستین‌‌بار در 1336 ش بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ، و سپس در 1345 ش و 1353 ش تجدید چاپ کرد (ابوالقاسمی، 11).
از وی مقالات بسیاری نیز به چاپ رسیده است که البته کثرت آن از فخامت قلم وی نمی‌کاهد. شمار قابل توجهی از این مقالات به نوعی به فرهنگ عامه، گویشهای محلی، ریشۀ مثلها و بازیهای محلی مربوط می‌شود که از آن جمله‌اند: «جنبۀ تاریخی بعضی از بازیها»، «ریشۀ برخی از مثلها و رسمهای عامیانه»، و جشنها و جز آنها (برای فهرست مقالات، نک‍ : ذوالفقاری، 48-54؛ نیز برای نشانی مقالات، نک‍ : فهرست ... ، 2 / 620، 4 / 520). گزیده‌ای از مقالات پروین‌گنابادی در 1356 ش به چاپ رسیده است. شماری از مقالات وی راجع به بازیهای محلی و جمع‌آوری آنها و نیز ریشه‌یابی اصالت آنها ست (برای نمونه، نک‍ : ذوالفقاری، همانجا).
پروین همچنین کتابی به نام بازیهای محلی ایران تدوین کرده است که در مقدمۀ آن فولکلور هر قوم را مجموعه‌ای از بازیها، رقصها، افسانه‌ها، ترانه‌ها، لغات و امثال آن قوم معرفی می‌کند و معتقد است که برای شناساندن احوال یک قوم و چگونگی تمدن آن، بهترین کار گردآوری کلیۀ این مظاهر عقلی و فکری گذشتگان است (نک‍ : بازیها ... ، 5). وی در این کتاب‌ بازیهای گلپایگان، گناباد، اصفهان و مشهد را جمع‌آوری، و آن را با کتاب بازیهای محلی شوشتر که در کتابخانۀ دهخدا به آن برخورده بود، ترکیب کرد و مجموعۀ گفته‌شده را تدوین نمود (همان، 6-7). شیوۀ کار او در این کتاب معرفی بازی، چگونگی پرداختن به آن، مناطقی که بازی در آنها رایج بوده، و در پاره‌ای موارد باریک‌بینی و موشکافی در نام بازی است. در این بازیها از نمایشهای سرگرم‌کننده نیز نام برده شده است (همان، 16). با مطالعۀ این کتاب، می‌توان محمد پروین‌گنابادی را جزو نخستین کسانی دانست که به تحقیق دربارۀ بازیهای محلی و جمع‌آوری آن همت گماشته‌اند.
در هفتادمین سال تولد او دوستان و شاگردانش به پاس 50 سال خدمت فرهنگی وی، مجموعه‌ای با عنوان جشن‌نامۀ پروین گنابادی فراهم‌کردند (ابوالقاسمی، جم‍ ‌). در 6 مهر 1355 شورای دانشگاه تهران به پاس خدمات او در شناسایی و شناساندن متفکران ایرانی و اسلامی، به وی دکترای افتخاری در رشتۀ الٰهیات و معارف اسلامی اهدا کرد ( دانشنامه ... ، 5 / 592).
محمد پروین‌گنابادی در سالهای پایانی عمر نیز با اینکه از بیماری رنج می‌برد، به کار علمی خود ادامه می‌داد و سرانجام در اول شهریور 1357 درگذشت و در گورستان بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد (ملایی، همانجا).

‌مآخذ

ابوالقاسمی، محسن، «زندگی و آثار»، جشن‌نامۀ محمد پروین گنابادی، تهران، 1354 ش؛ پروین گنابادی، محمد، بازیهای محلی ایران، تهران، 1355 ش؛ همو، «محققان و مؤلفان معاصر»، راهنمای کتاب، تهران، 1353 ش، س 17، شم‍ 10-12؛ دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1379 ش؛ ذوالفقاری، حسن، «یاد یاران، استاد محمد پروین‌گنابادی»، رشد (آموزش ادب فارسی)، تهران، 1374 ش، س 9، شم‍ 36؛ روشن، محمد، «استاد محمد پروین‌گنابادی»، کلک، تهران، 1375 ش، شم‍ 76-79؛ فهرست مقالات فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ج 2، 1348 ش، ج 4، 1369 ش؛ ملایی، زهرا، «یادی از خادم زبان فارسی محمد پروین‌گنابادی»، اطلاعات حکمت و معرفت، تهران، س 2، شم‍ 9.