پاکدشت
پاكْدَشْت، شهرستان و شهری در استان تهران:
شهرستان پاكدشت
این شهرستان با 750 كمـ2 وسعت از شمال به شهرستان تهران، از غرب به شهرستان ری، از جنوب به بخش مركزی شهرستان ورامین، و از شرق به شهرستان گرمسار محدود است (نک : نامۀ فرمانداری ... ؛ نقشه...).
پاكدشت تا 1366 ش پلشت نامیده می‌شد كه به پیشنهاد وزارت كشور و تصویب هیئت وزیران در 18 مرداد 1366 به پاكدشت تغییر نام داد ( مجموعه...، 723). پلشت از نظر تقسیمات كشوری تا 1350ش یكی از دهستانهای شهرستان ورامین به‌شمار می‌رفت و در 1351ش به یكی از بخشهای آنجا بدل گشت ( نامۀ فرمانداری).برخی برآن‌اند كه به علت وجود مرداب و باتلاقهایی در این ناحیه و شیوع بیماری مالاریا این منطقه را پلشت گفته‌اند ( فرهنگ‌جغرافیایی آبادیها...، 59). باتوجه به رشد روزافزون جمعیت و گسترش آن، در خرداد 1376 طبق مصوبۀ هیئت وزیران، این بخش به شهرستان ارتقاء یافت ( نامۀ فرمانداری).
شهرستان پاكدشت شامل دو بخش مركزی و شریف‌آباد، دو شهر پاكدشت و شریف‌آباد و 6 دهستان است (نک : نشریه ... ، 16). تنها رودخانۀ مهم و پرآبی كه از این شهرستان می‌گذرد، جاجرود است كه از كوههای كلون بستك سرچشمه می‌گیرد (افشین، 2 / 490-491). قسمت جنوبی این شهرستان را دشتی فرا گرفته است و در ناحیۀ شمالی آن كوههای كم‌ارتفاعی قرار دارد كه جزو ارتفاعات جنوبی رشته كوههای البرز مركزی به‌شمار می‌رود ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 57). كوههای پارچین با 408‘1 متر ( فرهنگ جغرافیایی كوهها ... ، 4 / 403)، جولك با 701‘1 متر (همان، 4 / 406) و دهنه با 190‘1 متر ارتفاع (همان، 4 / 410)، از جملۀ بلندیهای این شهرستان است. از نظر آب و هوایی، شهرستان پاكدشت در منطقۀ گرم و نیمه‌خشك واقع است، ولی قسمتهای شمالی آن با داشتن ارتفاعات نسبتاً مناسب، آب و هوای معتدل‌تری دارد ( نامۀ فرمانداری؛ جعفری، 243).
اقتصاد شهرستان پاكدشت برپایۀ كشاورزی، دامداری و صنعت استوار است. عمده‌ترین محصولات كشاورزی آن گندم، جو، تره‌بار و گلهای زینتی است. دامداری در این منطقه، هم به صورت سنتی و هم به روش صنعتی رواج دارد (جمال‌پور، 54؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 58). وجود كارخانجات پارچین وابسته به سازمان صنایع دفاع، و دیگر كارگاههای تولیدی و صنعتی مانند ملامین‌سازی، رنگ‌سازی، آلومینیوم‌سازی و كوره‌های آجرپزی در منطقه، باعث جذب نیروی كار به شهرستان پاكدشت گردیده است (بدیعی، 3 / 418؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). در این شهرستان معادنی از قبیل شن و ماسه، گچ و آهك وجود دارد كه توسط شركت كل معادن ایران بهره‌برداری می‌شود (همانجا). بنابر سرشماری 1375ش شهرستان پاكدشت 800‘164 تن جمعیت داشته است ( نامۀ فرمانداری).
شهر پاكدشت
این شهر كه مركز شهرستان پاكدشت است، در °51 و ´40 طول شرقی و °35 و ´28 عرض شمالی و در ارتفاع 020‘1 متری از سطح دریا واقع است (پاپلی، 129؛ جعفری، نیز فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجاها). جمعیت شهر پاكدشت طبق سرشماری 1375 ش بالغ بر 600‘48 تن بوده است ( نامۀ فرمانداری).
پیشینۀ تاریخی
هرچند نام پلشت ظاهراً برای نخستین‌بار در منابع قاجاریه به چشم می‌خورد، اما این شهرستان در منطقه‌ای واقع شده است كه با تكیه بر برخی منابع تاریخی می‌توان دیرینگی آن را دست كم به دوران اشكانیان رساند؛ زیرا نام فیلستان كه امروزه یكی از دهستانهای شهرستان پاكدشت به‌شمار می‌رود، منطبق با نام بلیسان یا فلیسان تاریخی است كه در متون جغرافیایی و تاریخی از آن یاد شده است. این نام برگرفته از نام بلاش اشكانی است كه به صورت بلاشان و بلاسان نیز آمده، و پسوند «ان» در آخر این نام نشانۀ نسبت است (نک : یوستی، 62, 240؛ كریمان، 1 / 208، 272-274؛ قزوینی، 437؛ محدث، 437؛ قدیانی، 32-34).
با توجه به فاصلۀ دهستان فیلستان امروزی با ری‌برین می‌توان چنین استنباط كرد كه فیلستان یا همان بلیسان در گذشته ناحیۀ گسترده‌تری را شامل می‌شده است. اشاره به نام بلیسان در منابع جغرافیایی دورۀ اسلامی نشان از پیوستگی تاریخی این ناحیه از روزگار اشكانیان تا به امروز را دارد. فیلستان یا بلیسان محله‌ای در شمال غربی ری باستان در حدود بقعۀ كنونی جوانمرد قصاب بوده است. این نام بر یكی از بازارهای مشهور ری و یكی از دروازه‌های ری باستان كه در شمال غربی آن واقع بود و رو به قزوین داشته، اطلاق می‌شده است (نک : اصطخری، 207؛ ابن حوقل، 2 / 378).
پس از انتخاب تهران به پایتختی در دوران سلطنت آقامحمدخان قاجار در اوایل سدۀ 13 ق، اطلاعات و آگاهیهای بیشتری از نواحی پیرامونی این شهر در منابع تاریخی دیده می‌شود. آن‌گونه كه از این منابع بر می‌آید، اهمیت پلشت در دورۀ قاجاریه به سبب واقع شدن بر سر راه تهران به مشهد بوده است. در دورۀ قاجاریه كاروان‌سرایی كه معروف به كاروان‌سرای خاتون آباد است، برای رفاه حال مسافران در این منطقه ساخته شد كه بنای آن تا به امروز باقی است (كیانی، 219). ناصرالدین شاه در سفر دوم خود به خراسان، به هنگام عبور از این ناحیه از آنجا با نام پلشت پازوكیها یاد كرده است (ص 275). ایل پازوكی یكی از طوایف كردی بود كه در زمان صفویه به ورامین انتقال یافت (فیلد، 112؛ امینی، 121) و در پلشت اسكان داده شد. طوایف كردی كه در آن روزگار در ورامین ساكن شدند، با یكدیگر اختلاف و درگیریهایی داشتند (همو، 114-115).
در دورۀ قاجاریه شاهان و رجال سیاسی، علاقۀ بسیاری به خرید املاك و اراضی در ورامین پیدا كردند؛ چنان كه بیشتر روستاهای این منطقه در آن دوره از املاك خالصه به‌شمار می‌رفت (همو، 62، 72؛ نک : ناظم‌الاسلام، 466). در روزگار ناصرالدین شاه، پلشت در تملك آقامحمدحسین ارباب قرار داشت و مدتی نیز در تملك عزیزالسلطان بوده، و به همین سبب، به املاك عزیزخانی نیز معروف بوده است (ناصرالدین شاه، 276؛ امینی، 72). در دورۀ رضاشاه نیز بیشتر روستاهای ورامین، از جمله پلشت جزو اراضی خالصه شد (همو، 47). او هنگام خروج از ایران این املاك و اراضی را به ولیعهد خود واگذارد و وی نیز پس از شهریور 1320، این اراضی را به مالكان اولیه‌شان بازگرداند (همانجا).
مآخذ
ابن حوقل، محمد، صورةالارض، به كوشش كرامرس، لیدن، 1938 م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالك الممالك، به كوشش دخویه، لیدن، 1870 م؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373 ش؛ امینی، محمد، تاریخ اجتماعی ورامین در دورۀ قاجاریه، تهران، 1368 ش؛ بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1367ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1367ش؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ جمال‌پور، بیتا، سیمای اقتصادی و اجتماعی شهرستان پاكدشت (1375ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان تهران، 1376ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1370ش، ج 38؛ فرهنگ جغرافیایی كوههای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379 ش؛ قدیانی، عباس، جغرافیای تاریخی ری ـ رگا، تهران، 1379ش؛ قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به كوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1358ش؛ كریمان، حسین، ری باستان، تهران، 1354ش؛ كیانی، محمدیوسف‌ودیگران، معماری‌ایران (فهرست بناهای دورۀ اسلامی)، تهران، 1368ش؛ مجموعۀ قوانین و مقررات مربوط به وزارت كشور (از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان 1369ش)، وزارت كشور، تهران، 1370ش؛ محدث ارموی، جلال‌الدین، تعلیقات بر نقض (نک : هم ، قزوینی رازی)؛ ناصرالدین شاه قاجار، سفرنامۀ خراسان، تهران، 1361ش؛ ناظم الاسلام كرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به كوشش علی‌اكبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1357ش؛ نامۀ فرمانداری شهرستان پاكدشت، استانداری تهران، وزارت كشور، 24 خرداد 1382ش، شم 1093 / 7؛ نشریۀ اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی به همراه مراكز، معاونت سیاسی وزارت كشور، تهران، 1380 ش؛ نقشۀ تقسیمات كشوری، گیتاشناسی، تهران، 1375ش، شم 294؛ نیز:
Field, H., Contributions to the Anthropology of Iran, Chicago, 1893; Justi, F., Iranisches Namenbuch, Hildesheim, 1963.
شیوا جعفری