شوید

شِوید، گیاهی خوراکی با خواص دارویی گوناگون. برخی آن را شِبِت (نک‍ : برهان ... ، ذیل واژه) نوشته‌اند. از دیگر نامهای آن می‎توان به شِوِت، شوبید و مهکه اشاره کرد (ابراهیمی، 228؛ صفری، 201؛ معین؛ آذرلی، 370؛ برای آگاهی از دیگر نامهای این گیاه، نک‍ : قهرمان، 1 / 184). شیرازیها به آن شِوِد می‎گویند (حاجی‎ زین، 277).
شوید گیاهی است یک‌ساله، از خانوادۀ چتریان (گل‎گلاب، 125)، به ارتفاع 30 تا 100 سانتی‎متر، با ریشه‎ای سفیدرنگ، ساقه‌ای استوانه‎ای‌شکل و بی‎کرک، و برگهایی متناوب با بریدگیهای نازک و نخی‌شکل زردرنگ (زرگری، 1 / 747). تخم شوید، بیضوی، مسطح و به رنگ قهوه‎ای روشن با برجستگیهایی زردرنگ است. این گیاه گلهایی ریز به رنگ زرد دارد که شیرین نیست، ولی از گلهای مورد علاقۀ زنبور عسل است (خوش‌بین، 282). شوید به‌صورت خودرو تقریباً در بیشتر نقاط ایران می‎روید و یا به روش پرورشی، و معمولاً در بهار و پاییز کشت می‎شود (میرحیدر، 1 / 156). بیشترین استفادۀ مردم از دانه، برگ و سرشاخه‎های این گیاه است و در صنایع آرایشی، دارویی و نیز خوراکی مصرف دارد (عماد، 2 / 101).
برای شوید خواص گوناگونی آورده‎اند که برخی از آنها ریشه در باورهای کهن دارد. به باور پیشینیان، برگ شوید می‎تواند در جوشاندۀ آب انجیر، زهر مرداسنگ (مردارسنگ) را از میـان ببرد (جمالی، 337). همچنین، شوید نضج‌دهنده و خواب‎آور است و به گفتۀ رازی، در گذشته، تاجهایی از شوید درست می‎کردند و هنگام خوردن شراب، بر سر می‎گذاشتند تا اثر شراب را تحلیل برد (21(2) / 56) و اگر کسی شوید را زیر دستارش می‎نهاد، خواب راحتی می‎داشت (قزوینی، 264). قزوینی آورده است: اگر زمینی را شخم بزنیم و آب دهیم، ظرف یک سال در زمین شوید می‎روید، بدون اینکه بذر آن را پاشیده باشیم (همانجا). این امر را می‎توان در مثلی میان مردم تایباد خراسان نیز مشاهده کرد؛ آنها در کنایه از بی‎مصرفی برخی چیزها و بی‌عاری برخی از افراد می‎گویند: شوید را جلو خر هم بپاشی، سبز می‎شود (مودودی، 203).
در طب مردمی، از شوید برای درمان برخی از بیماریها استفاده میشود. در تهـران قدیم، از شوید در درمـان بیماریهای هاضمه، بلغم، سکسکه، حیض، دستگاه گوارش و جز اینها بهره می‎برده‎اند (شهری، 5 / 351-353). کردها برای درمان بواسیر (صفی‎زاده، 181) و دردهای مفصلی از برگ شوید استفاده می‎کنند (همو، 177). مردم خراسان برای تسریع در زایمان، جوشاندۀ گل‎گاوزبان و تخم شوید درست می‎کنند و با قدری نبات به زائو می‎دهند (شکورزاده، 105)؛ آنها همچنین، برای رفع دل‎درد، مقداری کاکوتی با تخم شوید و بهارنارنج را دم می‎کنند و به مریض می‎خورانند (همو، 216). تالشها شوید را ضدتشنج، برطرف‎کنندۀ استفراغ، خون‎ساز و اسهال‎آور می‎دانند (بخشی‎زاده، 322). پولاک، طبیب دربار ناصرالدین شاه قاجار، توجه خاصی به داروهای گیاهی داشته است و در سفرنامۀ خود، شوید را از جملۀ غذاهای شب فردی که مسهل خورده است، معرفی می‎کند (II / 226).
بیشتر مصرف مردم از شوید، در پخت انواع خوراک است. مردم گیلان از آن در بسیاری از خوراکهای محلی خویش بهره می‎برند؛ مثلاً، برای پخت «تره» که از خوراکهای مخصوص شب چهارشنبه‎سوری در شرق گیلان است، از شوید، اسفناج، تره، نعناع و جز اینها استفاده می‎کنند (پورهادی، 41)؛ همچنین، شوید از مواد اصلی باقلاقاتوق گیلانی است (همو، 58- 59). شویدپلو که در بیشتر نقاط ایران پخته می‎شود، نیز از ترکیب شوید با برنج است (برومبرژه، 117؛ پولاک، I / 107؛ آشپزباشی، 11؛ دریانورد، 198). همچنین شوید از مواد تشکیل‌دهندۀ آش حلیم (نورالله، 246)، باقالی‎پلو (بسحاق، 212)، آبگوشت بزباش (آشپزباشی، 45) و جز اینها ست (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : دریابندری، 1 / 790، 2 / 1097). در جوشقان کاشان، برای پخت آش هوا، از شوید استفاده می‎کنند؛ این آش را برزگران پس از برف‎روبی می‎خورند تا سرما از تنشان خارج شود (انجوی، 1 / 2). مردم ازناوه (از توابع کاشان) عقیده دارند که در شب اسفند باید آش اسفندی بخورند؛ این آش از اسفناج، شوید، گندم، عدس و جز آنها تهیه می‎شود (همو، 1 / 100).
شوید در پخت بسیاری از غذاهای دیگر نیز به کار می‌رود؛ برای نمونه، شویدلوبیا در سروستان (همایونی، 159)، آش برگ در ایل قشقایی (رحمانی‎نژاد، 91)، کوفتۀ سبزی در شیراز (خدیش، 306)، آبگوشت بزباش در اردکان یزد (طباطبایی، 390)، دلمه در اراک (حجازی، 85) و کردستان (انصافجویی، 292-293)، آش ماست و آش ماشک در کازرون (مظلوم‎زاده، 130، 140)، تخم‎مرغ‌سبزی در سیرجان (مؤیدمحسنی، 417)، آش شیربریان و قاتوق مِی‌‌تخم (تخم شوید) در میان زردشتیان (رضی، 270، 281) و کوکوی شوید در تالش (بخشی‎زاده، همانجا).

مآخذ

آذرلی، غلامرضا، فرهنگ واژگان گویشهای ایران، تهران، 1387 ش؛ آشپزباشی، علی‎اکبر، سفرۀ اطعمه، تهران، 1353 ش؛ ابراهیمی، قربانعلی، فرهنگ مردم بیضا، تهران، 1384 ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشنها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، 1352 ش؛ انصافجویی، محمد و دیگران، آشپزی کردستان، سنندج، 1386 ش؛ بخشی‎زادۀ آلیانی، اسماعیل، سیری در زندگی تالشها، تهران، 1391 ش؛ برومبرژه، کریستیان، «آشپزی در گیلان»، ترجمۀ آزیتا همپارتیان، خوراک و فرهنگ، به کوشش علیرضا حسن‎زاده، تهران، 1386 ش؛ برهان قاطع؛ بسحاق اطعمه، احمد، کلیات، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1382 ش؛ پورهادی، مسعود، فرهنگ خوراک مردم گیلان، رشت، 1389 ش؛ جمالی یزدی، مطهر، فرخ‎نامه، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1346 ش؛ حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی، چ سنگی، بمبئی، 1305 ق؛ حجازی، شبنم و علیرضا یاراحمدی، غذاهای محلی و سنتی استان مرکزی، تهران، 1383 ش؛ خدیش، حسین، فرهنگ مردم شیراز، شیراز، 1385 ش؛ خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‎گر، تهران، 1389 ش؛ دریابندری، نجف، کتاب مستطاب آشپزی، تهران، 1384 ش؛ دریانورد، غلامحسین، سیمای بندر گناوه، تهران، 1377 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‎پور، تهران، 1384 ش؛ رحمانی‎نژاد، زیور، سفرۀ ایل قشقایی، تهران، 1388 ش؛ رضی، هاشم، جشنهای گاهنبار و فرودگ، تهران، 1389 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1345 ش؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، تهران، 1346 ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1383 ش؛ صفری، حسین، واژه‎نامۀ راجی، تهران، 1373 ش؛ صفی‎زاده، صدیق، طب سنتی در میان کردان، تهران، 1361 ش؛ طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، 1381 ش؛ عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، تهران، 1378 ش؛ قزوینی، زکریا، عجایب المخلوقات، به کوشش نصرالله سبوحی، تهران، 1361 ش؛ قهرمان، احمد و احمدرضا اخوت، تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نامهای علمی، تهران، 1383 ش؛ گل‎گلاب، حسین، گیا (راهنمای گیاهی)، تهران، 1356 ش؛ مظلوم‎زاده، محمدمهدی، آشپزی در فرهنگ مردم کازرون، تهران، 1383 ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، 1382 ش؛ مودودی، محمدناصر و زهرا (فریبا) تیموری، گزیده‎ای از ادبیات شفاهی تایباد، مشهد، 1384 ش؛ مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، 1386 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1374 ش؛ نورالله، «مادة الحیاة»، کارنامه و مادة الحیاة (متن دو رساله در آشپزی از دورۀ صفوی)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1360 ش؛ همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، 1371 ش؛ نیز: