رستم آباد
رستم آباد \ rostam-ābād\ ، در گذشته روستا، و امروزه محلهای واقع در مناطق 1 و 3 شهرداری تهران.
رستمآباد از روستاهای قدیمی شمیران بهشمار میرفت. ظاهراً نام این روستا برای نخستینبار در اشاره به رویدادهای دورۀ فتحعلیشاه قاجار (سل 1212-1250 ق/ 1797-1834 م) به میان آمده است. بهنوشتۀ عضدالدوله، یکی از غلام‌بچگان دربار فتحعلی شاه به نام شاهرخ خان که بعدها از پیشخدمتان خاص فتحعلی شاه شد، از اهالی همین روستا بوده است (ص 110؛ نیز نک : بامداد، 2/ 143).
رستمآباد از تابستانگاههای مورد توجه تهرانیان بوده است و شماری از اعیان و درباریان در این روستا باغ و عمارتهایی ییلاقی ساخته بودند. ناصرالدین شاه (سل 1264- 1313 ق/ 1848- 1895 م) نیز گهگاه برای تفرج به آنجا میرفت (اعتمادالسلطنه، 517). در ذیل وقایع سفر دوم ناصرالدین شاه به فرنگ (1290 ق/ 1873 م) آمده است که میرزا نصرالله خان نائینی، ملقب به مشیرالدوله (د 1325 ق/ 1907 م) از رجال آن دوره، مراسم سالروز تولد شاه را در غیاب وی، در باغ مجلل خود در رستمآباد و با حضور وزیران، اعیان، اشراف و سفیران خارجی برگزارکرد (معیرالممالک، 102).
افزون بر مشیرالدوله، برخی دیگر از رجال و شخصیتهای مهم دورۀ قاجار در این روستا، باغ یا عمارتی ییلاقی داشتهاند که از آن جمله میتوان به عزتالدوله (خواهر ناصرالدین شاه)، امینالملک، امین خلوت و معتمدالملک اشاره کرد (اعتمادالسلطنه، 14، 17، 357، 517؛ جارچیباشی، 553).
بخشی از زمینهای رستمآباد (رستمآباد بالا) بعدها توسط شاهـزاده عبـدالحسین میـرزا ملقب به فرمانفرما ــ از رجال دورۀ ناصری و مظفری ــ خریداری شد و به نام او فرمانیه نـام گرفت (بلاغی، 49؛ نیـز بـرای آگاهی بیشتـر، نک : ه د، فرمانیه). همچنین برپایۀ نوشتۀ معتمدی، حدود 5/ 1 دانگ از این زمینها (رستمآباد بالا)، ملکِ سالار لشکر فرزند عبدالحسین میرزا بود و بقیۀ آن به خرده‌مالکان تعلق داشت (ص 380). امروزه (1391 ش) خیابانی به نام سالاریه در این منطقه وجود دارد.
زمینهای رستمآباد درگذشته به دو بخش رستمآباد بالا و رستمآباد پایین تقسیم میشد. این روستا در اوایل دهۀ 1320 ش به منطقهای آباد و پرجمعیت بدل شده و دارای 000‘ 4 تن جمعیت بـود ( فرهنگ ... ، 1/ 98؛ طباطبایی، 98). اهالی رستمآباد در آن دوره به کشاورزی، باغبانی و کار در کارخانۀ مهمات‌سازی ارتش اشتغال داشتند ( فرهنگ، همانجا). از محصولات کشاورزی و باغبانی این روستا میتوان به گندم، جو، نخود، باقلا، گیلاس، آلبالو، زردآلو، سیب، گلابی و صیفیجات اشاره کرد (ستوده، 1/ 444).
آب آشامیدنی و کشاورزی رستمآباد در آن دوره از طریق دو رشته‌قنات که یکی در رستمآباد بالا و دیگری در رستمآباد پایین قرار داشت، و همچنین رودخانۀ دارآباد تأمین میشد ( فرهنگ، همانجا).
4 طایفۀ محسنیان، عرب، نوریان و رحمانیان ساکنان روستای رستمآباد را تشکیل میدادند (طباطبایی، همانجا)؛ امروزه نیز برخی از خیابانهای محلههای فرمانیه و رستمآباد به نام این طایفهها خوانده میشوند. جمعیت رستمآباد در دهۀ 1330 ش افزایش یافت؛ چنانکه جمعیت آن بر طبق سرشماری 1335 ش، 712‘6 تن ذکر شده است ( گزارش ... ، 1).
روستای رستمآباد در اواسط دهۀ 1340 ش، با گسترش شهر تهران، به این شهر ضمیمه گشت و از آن پس به یکی از محلههای شمال تهران بدل شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با احداث بزرگراه شهید صدر در تقاطع دیباجی شمالی، رستمآباد بار دیگر به رستمآباد بالا (واقع در منطقۀ 1) و رستمآباد پایین (واقع در منطقۀ 3) تقسیم شد. بخشی از بزرگراه صدر که رستمآباد بالا و پایین را به وجود آورده، در گذشته میدانگاه اصلی رستمآباد بهشمار میآمده است («تاریخچه ... »، بش ).
از ویژگیهای محلۀ رستمآباد، موقوفات وسیع آن است. حاج علی رستمآبادی که هماکنون مقبرۀ وی در زیرزمین خانۀ موقوفۀ امام جماعت مسجد شهید شاهآبادی (رستمآباد پایین) قرار دارد، بیشترین سهم را در احداث این موقوفات داشته است. وقفنامۀ حاج علی رستمآبادی که بر روی سنگ بزرگی حجاری شده نیـز در حـال حـاضر بهعنوان سنـد فـرهنگی ـ تـاریخی ارزشمندی موجود است.
از موقوفات دیگر این روستا میتوان به مسجدجامع رستمآباد، مسجد حاج اسماعیل، مسجد حاج علی، یک قطعـه گـورستـان بـه مسـاحت 000‘1 مـ2، و دو قطعـه گـورستان بـه مساحت 000‘4 مـ2، مقبـرۀ حـاج آخـوند رستمآبادی و یک باب مسجد به مساحت 30 مـ2 اشاره کرد. افزون بر این، دو قطعه باغ، 7 قطعه زمین و 5/ 6 چاشت آب از قنات رستمآباد پایین، و 3 چاشت از قنات رستمآباد بالا، 3 چاشت از رود دارآباد، یک باب خانه مشتمل بر بیرونی و اندرونی و بهاربند و گاراژ و 4 باب دکان که موقوفۀ زینب خاتون ممه آغا ست، از دیگر موقوفههای رستمآباد بهشمار میروند (همانجا؛ بلاغی، 49؛ ستوده، 1/ 444- 445).
آب‌انباری که در محل حسینیۀ رستمآباد فعلی قرار داشته و نیز یخچالی طبیعی که بهصورت پلکانی بوده و امروزه قرار است به مسجدالرضا تبدیل شود، از مکانهای مهمی‌اند که از گذشته در این محله به یادگار ماندهاند. همچنین یکی از مجتهدان بزرگ دورۀ مشروطه، بهنام حاج ملامحمدعلی، معروف به حاج آخوند رستمآبادی (ه م) از اهالی رستمآباد بوده است. مقبرۀ او امروزه در نزدیکی میدان اختیاریه بازسازی شده است («تاریخچه»، بش ).
این محله امروزه (1391 ش)، از شمال به محلههای چیذر و فرمانیه، از جنوب به خیابان دولت، از شرق به میدان اختیاریه و پاسداران، و از غرب به میدان پیروز و دیباجی جنوبی منتهی میشود (طباطبایی، 98).
مآخذ
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، بهکوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات آن، شمران قدیم، قم، 1350 ش؛ «تاریخچۀ محلـه»، محلـۀ رستـم‌آبـاد ـ فرمانیـه (مل )؛ جـارچیبـاشی، «در بیان تعریف جغرافیای فیزیکی شمیران»، یغما، تهران، 1345 ش، س 19؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ طباطبایی، محمدهادی و دیگران، تهران 100، ویژه‌نامۀ صدسالگی شهرداری تهران، تهران، 1387 ش؛ عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، کرج، 1362 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ گزارش مشـروح حـوزۀ سـرشمـاری تـهـران، وزارت کشـور، 1337 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، رجال عصر ناصری، تهران، 1361 ش؛ نیز: