خرداد

خُرْداد، یکی از 7 فرشتۀ مقرب اهوره‌مزدا، و سومین ماه سال و ششمین روز از ماههای ایرانی:

1. خرداد

یکی از 7 امشاسپند (فرشتۀ مقرب اهوره‌مزدا <خدای بزرگ>) در ایران باستان. نام وی در اوستا «هئوروتات» و در پهلوی «هورداد» آمده (بارتولمه، 1791-1792؛ مکنزی، 44) که به معنی «تمامیت»، «کمال» و «تندرستی» است (بویس، 282؛ پانائینو، 458). 
وی پنجمین امشاسپند و نگهبان آبها ست (بهار، 83؛ بویس، 282-283، 366) و به انسانها فراوانی و کامیابی عطا می‌کند (شایست ... ، 22: 6). گروهی از دانشمندان نظیر جرج دومزیل، دوشن‌گیمن و ویدن‌گرین به نوعی ارتباط خویشکاری میان خرداد و مرداد با ناستیاس ودایی نظر داده‌اند؛ اما گروهی دیگر از‌جمله گروشویچ، نارتن، نیولی و کلنز این نظر را نپذیرفته‌اند (پانائینو، همانجا). 
در اوستای گاهانی نام خرداد معمولاً همراه با مرداد می‌آید (یسن 17, 18 :44؛ ‌5, 10 :45؛ 1 :47؛‌ 7 :51) و در اوستای جدید نامهای خرداد و مرداد مترادف با آب و گیاه است (یسن3: 1,20؛ 4: 1,3) و گاه نام آنها چنان با یکدیگر آمیخته است که مراد از خرداد، آب، و مراد از مرداد، گیاه است (بهار، همانجا). 
آب در واقع نمایندۀ مادی و زمینی خرداد به شمار می‌رود و حرمت و نگهبانی از آب به منزلۀ احترام به ایزد خرداد است (شایست، 15: 5، 6). به سبب ارتباط خرداد با آب، و به‌منظور ادای احترام به خرداد، در سنت مزدیسنا نوشیدن آب باید با دست شسته و در سکوت همراه باشد (همان، 9: 8؛ بویس، 417). بنابر تضاد میان عناصر اهورایی و اهریمنی که از اصول اساسی آیین مزدیسنی است، سرانجام خرداد و مرداد بر تشنگی و گرسنگی چیره می‌شوند (یشتها، 19: 96؛ هینتسه، 40). 
در اوستا، یشت 4 یا خرداد‌یشت به ایزد خرداد تقدیم شده است (پورداود، 151) و دیو مقابل او «تئوروی» است، چنان‌که دیو مقابل مرداد نیز «زئیریک» به معنی زردی است ( گزیده‌ها ... ، 128). خرداد به همراه دیگر امشاسپندان در پیدایی معجزه‌آسای زردشت نقش داشته‌ است (بویس، 383).
خویشکاری خرداد در متون پهلوی از‌جمله در کتاب سوم دینکرد، گزیده‌های زادسپرم، و شایست ناشایست به تفصیل شرح داده شده است. در زراتشت‌نامه (زرتشت بهرام، 45) خردادِ امشاسپند به استقبال زردشت می‌آید و وظایف خود را نسبت به نگهبانی از آبهای روان، کاریزها، رودها و چشمه‌ها اعلام می‌دارد. تیشتر، وای و فروهر از یاران خرداد به شمار رفته‌اند (بند‌هش، 49).
از آنجا که آب نماد مادی ایزد خرداد است، نباید آلوده شود؛ خون و مردار از‌جمله آلوده‌کنندگان آب‌اند. به همین روی ایزد خرداد به زردشت سفارش می‌کند که آب را از این دو دور دارد (زرتشت بهرام، همانجا). همچنین، خرداد و مرداد به سبب عدم مراعات اصول مربوط به دشتان از سوی زنان آسیب می‌بینند ( ارداویراف‌نامه، 72: 3).
از خرداد در متون سغدی نیز یاد شده است (هنینگ، 16، 19). در متون مانوی نیز واژۀ خروشتگ (فریاد) ممکن است با خرداد مربوط باشد (پانائینو، 459). برخی از پژوهشگران داستان هاروت و ماروت را با خرداد و مرداد مقایسه کرده‌اند (همانجا). بنابر متن مینوی خرد سخن گفتن به هنگام غذا خوردن موجب ارتکاب گناه نسبت به خرداد می‌شود (ص 7).

2. خرداد

 نام سومین ماه از سال و ششمین روز از ماههای ایرانی. بنابر سنت، ایرانیان باستان در روز ششم ماه خرداد، جشنی برپا می‌کردند که «خردادگان» نام داشت. آنان در این روز طلب حاجات از خداوند و ازدواج را خوش‌یمن می‌دانستند ( لغت‌نامه ... ، ذیل واژه). ابوریحان بیرونی نیز نام این روز را به معنی «ثبات خلق» آورده است، و خرداد را فرشته‌ای که به تربیت خلق و اشجار و نبات و ازالۀ پلیدی از آبها موکل است، معرفی می‌کند (ص 286). بنابر همین گزارش (ص 287) در روز خرداد از ماه تیر نیز جشنی به نام «نیلوفر» برپا می‌شد.

مآخذ

ارداویراف‌نامه، ترجمۀ رحیم عفیفی، مشهد، 1342 ش؛ بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1369 ش؛ بویس، مری، تاریخ کیش زرتشت، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران، 1374 ش؛ بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، 1387 ش؛ بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر دانا‌سرشت، تهران، 1352 ش؛ پورداود، ابراهیم، مقدمه بر یشتها (هم‍‌ )؛ زرتشت بهرام پژدو، زراتشت‌نامه، به کوشش محمد دبیر‌سیاقی، تهران، 1338 ش؛ شایست ناشایست، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزدا‌پور، تهران، 1369 ش؛ گزیده‌های زادسپرم، ترجمۀ محمد‌تقی راشد محصل، تهران، 1366 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مینوی خرد، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران، 1364 ش؛ یشتها، ترجمۀ ابراهیم پورداود، تهران، 1347 ش؛ نیز: 

Avesta, ed. K. F. Geldner, Stuttgart, 1886; Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Strasbourg, 1904; Henning, W. B., Sogdica, London, 1940; Hintze, A., introd. and tr. Zamyād Yašt, Wiesbaden, 1994; MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971; Panaino, A., «Hordād», Iranica, vol. XII.

محمود جعفری دهقی