جعفر بن منصور الیمن
جَعْفَرِبْنِ‌مَنْصورِالْیَمَن، ابوالحسن، عالم و مفسر اسماعیلی فاطمی. جعفر فرزند بنیان‌گذار جامعۀ اسماعیلی یمن، حسن بن فرج بن حوشب کوفی، مشهور به منصورالیمن بود. از زندگی او جز اندکی دانسته نیست. اگر کسی که قاضی نعمان در کتاب افتتاح الدعوۀ خود از او به عنوان شاهدِ عینیِ حرکت داعی ابوعبدالله شیعی از عدن لاعۀ یمن در 280ق / 893 م یاد کرده است، این جعفر باشد، پس وی ظاهراً در حوالی سال 270ق / 883 م به دنیا آمده بوده است و در این صورت هنگام تألیف کتاب تأویل الزکاة خود (به احتمال قوی: 364ق / 975م)، بیش از 90 سال داشته است.
ابوالحسن منصور، برادر جعفر، پس از آنکه پدرشان در 302ق / 914م درگذشت، بر سر رهبری جامعۀ اسماعیلی یمن با داعی عبدالله‌بن‌عباس شاوری اختلاف و درگیری پیدا کرد، و چون دربار فاطمی در مغرب از شاوری پشتیبانی می‌کرد، ابوالحسن سرانجام شاوری را کشت و از کیش اسماعیلی ارتداد جست. اما جعفر به نهضت فاطمی وفادار ماند، و در دورۀ حکمرانی القائم بامرالله (322-334ق / 934-946م)، دومین خلیفۀ فاطمی، به مغرب مهاجرت کرد. در رجب 333 / مارس 945، او در مهدیه شاهد سرکوب شورش ابویزید خارجی به دست فاطمیان بود، و از آن رویداد، در شعری به بزرگی یاد کرد. وی در لشکرکشیهای منصور، جانشین قائم، برضد شورشیان شرکت جست و شعرهایی در وصف پیروزیهای فاطمیان سرود (استرن، 146-152؛ ادریس، 5 / 44، 206، 274، 319، 329).
وی در اوایل حکمرانی المعزلدین‌الله (341-365ق / 952-976م) در منصوریه، پایتخت جدید فاطمیان، خانه‌ای در نزدیکی قصر داشت. چون نمی‌توانست وام این خانه را بپردازد، به او فشار آوردند که آن را به بستانکار واگذارد؛ اما معز پادرمیانی کرد و دستور داد وام او را تأدیه کنند، و از خدمات جعفر و پدرش به جنبش فاطمیان قدردانی کرد (جوذری، 126-127). هنگامی که در 361ق / 972م، معز به قاهره عزیمت کرد، نام جعفر در زمرۀ رجال و بزرگانی که او را همراهی می‌کردند، نبود؛ از این رو، تصور می‌شد که وی پیش از این تاریخ درگذشته بوده است. اما شواهد موجود در کتاب تأویل الزکاة او نشان می‌دهد که وی تا 364ق هنوز زنده بوده است.
جعفربن‌منصور الیمن بعد از قاضی نعمان پر اثرترین نویسندۀ موثق اسماعیلی در آغاز دورۀ فاطمیان است (مادلونگ، 50). زندگینامۀ (سیرۀ) خودنوشتِ پدرش ــ که او آن را ویراسته بود ــ ظاهراً منبع عمدۀ قاضی نعمان در نوشتن شرح دعوت اسماعیلی در یمن در کتاب افتتاح الدعوة بوده است. گمان می‌رود که اثر خود جعفر از مدتی پیش‌تر رسماً از سوی فاطمیان ممنوع اعلام شده بود. از این رو، قاضی نعمان بدون ذکر نام نویسنده از کتابِ یادشده نقل قول می‌کند. اقتباسات و نقل قولهای دیگر از این کتاب به صورتی تفسیرگونه در جلدهای 4 و 5 عیون الاخبار ادریس عماد الدین آمده است (حمدانی، «مأخذ ... »، 67؛ نک : هالم، «سیره ... »، 109-135).
چنین می‌نماید که کتاب العالم و الغلامِ جعفر نیز مربوط به پیش از عصر فاطمی است. این کتاب داستان تشرّف جوانی را به کیش اسماعیلی حکایت می‌کند، و امکان دارد که مبتنی بر اثری از منصورالیمن، یا فراهم‌آمده از روی یادداشتهایی از او بوده باشد (مجدوع، 134-135؛ پوناوالا، 76).
کتابهایی که جعفر در مغرب تألیف کرده است، عمدتاً ــ اما نه منحصراً ــ اختصاص به «تأویل» یا تفسیر باطنی قرآن دارد. کتاب الکشف او شامل 6 رسالۀ تأویلی است، و از قرار معلوم از یمن آورده شده، و وی آنها را در زمان خلافت قائم تصحیح و تهذیب کرده است (ویراستۀ استروتمان، لندن، 1952م؛ ویراستۀ م. غالب، بیروت، 1984م) (هالم، «جهان‌شناسی ... »، 169).
در دسته‌ای از آثار که شامل تأویلهای خود جعفر است، سلسله‌مراتب دعوت با همان اصطلاحات و کلمات مأنوس پیشین توصیف شده، اما از عقیدۀ جهان‌شناسی اسماعیلی ذکری به‌میان نیامده است. این آثار که به احتمال قوی در دورۀ خلافت منصور نوشته شده، عبارت است از: الشواهد و البیان؛ الفرائض و حدود الدین؛ الرضاء فی الباطن؛ و شرح دلالت حروف المعجم یا رسالة تأویل حروف المعجم.
کتاب الفرائض و حدود الدین دربر دارندۀ متن نامه‌ای است که نخستین خلیفۀ فاطمی، المهدی به جامعۀ اسماعیلی یمن دربارۀ توالی امامان در دورۀ پیش از عصر فاطمی، یعنی دورۀ ستر، فرستاده است. دربارۀ اثرات و تبعات تاریخی این نامه بارها بحث و گفت‌و‌گو شده است. این نامه را ح. ف. حمدانی تحت عنوانِ «شجرۀ خلفاء فاطمی» (نک : مل ( بررسی و چاپ کرده است، و ع. حمدانی و ف. دوبلوا آن را زیر عنوان «تحلیل مجدد نامۀ مهدی»، 173-207) باز بررسی کرده‌اند (مجدوع، 138، 187، 190؛ پوناوالا، 73-74).
عنوان کتاب الفرائض و حدود الدین با محتویات آن نمی‌خواند، و احتمال دارد که بخشهای مربوط به فرائض و حدود بعداً از آن حذف شده باشد. قسمتهایی از تأویلهای مندرج در آن نیز با بخشهایی از الشواهد و البیان یکسان است.
کتابهای تأویل سورة النساء، سرائر النطقاء، اسرار النطقاء، و تأویل الزکاة او که در آنها مفاهیم جهان‌شناسی اسماعیلی به کار رفته است، احتمالاً از دورۀ خلیفه معزّ است. تأویل سورة النساء ظاهراً بخشی از کتاب بزرگ‌تری بوده است که مؤلف در تأویل الزکاة از آن به نام کتاب اصول الدین فی معرفة التأویل یاد می‌کند. سرائر النطقاء و اسرار النطقاء هر دو شامل تأویل یا تفسیر باطنی داستانهای پیامبران از حضرت آدم(ع) تا محمد بن اسماعیل است. این دو کتاب را مصطفێ غالب با هم زیر عنوان سرائر و اسرار النطقاء به سال 1404ق / 1984م در بیروت به چاپ رساند. اسرار النطقاء بخشی دربارۀ فرقه‌هایی که بعد از رحلت امام جعفر صادق(ع) پدید آمده‌اند، دارد و در آنجا آمده است که 120 سال از زمان درگذشت امام حسن عسکری(ع) سپری شده است. ممکن است کاتب بعد از مرگ جعفر بن منصورالیمن بر مدت تاریخ افزوده باشد (مجدوع، 190، 240، 260؛ پوناوالا، 72-73).
کتاب الفترات و القرانات را هم گاهی به خطا به جعفربن منصور الیمن نسبت داده‌اند، اما این کتاب به صورت فعلی‌اش از قرن 6 ق / 12م، یعنی متعلق به دورۀ بعد از مرگ خلیفۀ فاطمی الآمر بامرالله است (نک : هالم، «دربارۀ ... »، 91-107).
مآخذ
ادریس بن حسن، عیون الاخبار و فنون الآثار، به کوشش مصطفى غالب، بیروت، 1975-1976م؛ جوذری، سیرة الاستاد جوهر، به‌کوشش م. ک. حسین و م. ا. ح. شعیره، قاهره، 1954م؛ مجدوع، فهرست الکتب و الرسائل، به کوشش علینقی منزوی، تهران، 1966م، نیز:
Halm, H., «Zur Datierung des ismā‘īlītischen Buches der Zwischenzeiten und der zehn Konjunktionen», Die Welt des Orients, 1975, vol. VIII; id, Kosmologie und Heilslehre der frühen Islmā‘īlīya, Wiesbaden, 1978; id «Die Sīrat Ibn Ḥaušab: Die esmailitisch da‘wa im Jemen und die Fatimiden», Die Wellt des Orients, 1981, vol. XII; Hamdani, A., «An Early Source on the Time and Authorship of the Rasā’il Ikhwān al-ṣafā’», Arabica, 1979, vol. XXVI; id, and F. de Blois, «A Re-examination of al-Mahdī’s Letter to the Yemenites on the Genealogy of the Fatimid Caliphs», JRAS, 1983; Hamdani, H. F., On the Genealogy of the Fatimid Caliphs, Cairo, 1958; Madelong, W., «Das Imamat in der frühen ismailitischen Lehre», Der Islam, 1961, vol.XXXVII; Poonawala, I. K., Biobibliography of Ismā‘īlī Literature, Malibu, California, 1977; Stern, S. M., «Ja‘far b. Manṣūr al-Yaman’s Poems on the Rebellion of Abū Yazīd», Studies in Early Ismā‘īlīism, Leiden, 1983.