جزایر ملوک
جَزايِرِ مُلوک (ملوکا)، يا جزاير ادويه، مجمع‌الجزايري در اندونـزي. اين مجمع الجزاير با مساحتـي حـدود 500 ،74 کمـ 2 و 1،990،600 تن جمعيت (2000م / 1379ش) در فلات استراليا جاي دارد. جزاير ملوک از غرب به جزيرۀ سولاوِزي (سلب)، از شرق به جزيرۀ گينۀ جديد و از جنوب به جزيرۀ تيمور محدود است ( انکارتا، npn. ؛ «اطلس ... »، 113, 164). هالماهرا، سرام، بورو، آمبون، ترناته، تيدور، بتجان (باکان)، آرو و کاي از جزيره‌هاي بزرگ و مهم جزاير ملوک به شمار مي‌روند (همانجا).
جزاير ملوک از زمان استقلال اندونزي در 1950م / 1329ش استان واحدي بود، اما در 1999م / 1378ش قسمتهاي شمالي آن و همچنين تنگۀ هالماهرا از اين استان جدا شد و استان مجزايي را تشکيل داد، به گونه‌اي که امروزه جزاير ملوک به 2 استان ملوک به مرکزيت آمبون با 428،853 کمـ 2 مساحت و 1،335،097 تن جمعيت (در 2008م / 1386ش) و ملوک شمالي (ملوک اوتارا) به مرکـزيت ترناته بـا 652‘31 کمـ 2 مساحت و 429‘869 تن جمعيت (در همان سال) تقسيم مي‌شود ( انکارتا، npn.؛ آسياتيکا، VI / 969؛ «فرهنگ ... »، npn.). قسمت اعظم زمينهاي جزاير ملوک کوهستاني است که بخشي از آن آتشفشانهاي فعال دارد و داراي آب و هواي استوايي است ( انکارتا، npn. ).
جزاير ملوک از نظر اقتصادي از نقاط ثروتمند اندونزي به شمار مي‌رود. کشاورزي در آنجا رونق دارد و محصولات آن شامل ادويه، ميخک، قرنفل، برنج و ميوه‌هاي استوايي است. همچنين اين جزاير داراي معادن غني نفت و نيکل است (همانجا).
آمبونها مهم‌ترين گروه قومي ساکن جزاير ملوک هستند که بعدها با چينيها، عربهاي مسلمان، پرتغاليها و هلنديها درآميختند (اسعدي، 1 / 282-283؛ مظفري، 19-21؛ آسياتيکا، همانجا).
مردم اين جزاير به زبان مالايايي و هالماهرايي سخن مي‌گويند (اسعدي، 1 / 284؛ مظفري، 21)، و 60% اهالي آن پيرو دين اسلام و بقيه مسيحي هستند ( انکارتا، npn.).
پيشينۀ تاريخي
يافته‌هاي باستان‌شناسان مبين آن است که مردم اين جزاير در سده‌هاي پيش از ميلاد با سرزمينهاي چين و هند روابط بازرگاني و فرهنگي داشتند. از اين جزاير در سالنامه‌هاي چيني متعلق به سدۀ 7م با نام «مي لوکو» ياد شده است. چينيها در آن دوران با مردم آنجا تجارت ادويه داشتند («تاريخ ملوک»، npn. ؛ آسياتيکا، همانجا).
آشنايي جزاير ملوک با اسلام به نخستين سده‌هاي اسلامي باز مي‌گردد (نک : ابوعبيد، 1 / 192؛ دمشقي، 180). دين اسلام به لحاظ ارتباطات گستردۀ بازرگاني مسلمانان با مجمع‌الجزاير اندونزي، به آنجا نفوذ يافته بود و مردم آن مجمع‌الجزاير از جمله جزاير ملوک با اين دين آشنايي داشتند. پيشرفت واقعي اسلام در جزاير ملوک به 901ق / 1495م باز مي‌گردد. در اين سال شاه تيدور (يکي از بخشهاي سابق ملوک) همراه اتباعش به دين اسلام گرويدند و براي ترويج اسلام در ميان مردم بسيار کوشيدند (اسعدي، 1 / 288-290).
در 916ق / 1510م، پرتغاليها نخستين‌بار وارد جزاير ملوک شدند و چندين جزيرۀ آن را به تصرف درآوردند و با احداث قلعه‌اي نظامي، در آنجا مستقر شدند. به دنبال آن، در اواخر سال 917ق / 1511م آلبوکرک، درياسالار پرتغالي، معاون خود آنتونيو دابرو را با 3 کشتي از مالاکا به جزاير ملوک روانه کرد. هدف اصلي او برقراري تماس و ايجاد رابطه با ساکنان جزاير ملوک براي دستيابي به ادويه، ميخک و ديگر منابع آن بود (ولک، 131، 135-136). با حضور پرتغاليها در جزاير ملوک، پاي مبلغان مذهبي براي ترويج آيين مسيحيت، به اين جزاير باز شد و گروههايي از مردم جزاير ملوک به ويژه در جزيرۀ آمبون و در قسمت شمالي جزيرۀ هالماهرا تحت تأثير مبلغان مسيحي به دين مسيحيت درآمدند و کليساهايي در آنجا برپا گرديد. در آن دوران جزاير ملوک تحت تأثير دو جريان ديني اسلامي و مسيحيت به دو گروه سياسي تقسيم شده بود: گروه نخست تحت رهبري سلطانِ تيدور، که بيشتر مسيحي بودند، و گروه ديگر، زير نظر سلطانِ ترناته، که پيرو دين اسلام بودند (همو، 143؛ نيز نک : اسميت، 48). سرانجام سلطان خيرون يکي از برجسته‌ترين فرمانروايان ترناته، در 972ق / 1565م همۀ مبلغان مسيحي را از جزاير ملوک بيرون کرد (ولک، 145؛ اسعدي، 1 / 290).
پس از پرتغاليها، اسپانياييها و سرانجام در 1009ق / 1600م هلنديها وارد جزاير ادويه‌خيز ملوک شدند و در هيتو ــ منطقه‌اي در جزيرۀ سرام ــ دژي بنا نهادند و حق خريد ادويۀ هيتو را به انحصار خود درآوردند. در 1011ق / 1602م کمپاني هند شرقي هلند تأسيس شد. اين کمپاني جزيرۀ آمبون و ديگر نقاط جزاير ملوک را به تصرف درآورد و تجارت ادويه و ميخک را در انحصار گرفت (همو، 1 / 290-291؛ اسميت، 50؛ ريکلفس، 25؛ ولک، 170-175). در مدتي که هلنديها پايه‌هاي فرمانروايي خود را در جزاير ادويه استوار مي‌کردند، انگليسيها سرگرم دست يافتن به ديگر نقاط جنوب و جنوب شرقي آسيا بودند، با اين‌همه، در 1025ق / 1616م انگليسيها دو جزيرۀ کوچک را در مجمع‌الجزاير ملوک تصرف کردند (اسميت، 55).
در 1029ق / 1620م طي دوره‌اي کوتاه، به رغم عدم تمايل هلنديها، به سبب بعضي ملاحظات سياسي در اروپا، ناگزير به همکاري با انگليسيها شدند و به آنان اجازۀ تأسيس مرکز تجارتي در آمبون را دادند؛ اما در 1623م با قتل عام مردم آمبون توسط انگليسيها، هلنديها به اين همکاري خاتمه دادند و دست رقيب خود، کمپاني هند شرقي انگليس را از جزاير ملوک کوتاه کردند (ريکلفس، 27). تا سدۀ 12ق / 18م تجارت جزاير ملوک منحصراً در اختيار کمپاني هند شرقي هلند قرار داشت (همانجا؛ اسعدي، 1 / 291)، اما اين شرکت در 1214ق / 1799م به لحاظ فساد و سوء مديريت ورشکست شد و ادارۀ متصرفات کمپاني هند شرقي هلند را، دولت هلند رأساً در اختيار گرفت (همانجا؛ ولک، 325).
در دوران جنگهاي ناپلئون در اروپا، با اشغال سرزمين هلند توسط فرانسويان، براي مدت کوتاهي (1226-1229ق / 1811-1814م) مستملکات هلند در جنوب شرقي آسيا به دست انگليسيها افتاد (اسميت، 67-68؛ ولک، 349-350). پس از سقوط ناپلئون، نمايندگان بريتانيا و هلند به موجب پيمان نامه‌اي در 13 اوت 1814، توافق کردند که همۀ متصرفات سابق هلند در اختيار هلنديها قرار گيرد (همو، 363). در دوران حاکميت مجدد هلنديها، اهالي جزاير ملوک در سالهاي 1816-1818م برضد استيلاگران دست به قيام زدند، ولي هلنديها آن را سرکوب کردند (نک : ه د، اندونزي).
هلنديها تا 1942م / 1321ش استيلاي خود را بر جزاير ملوک حفظ کردند، اما در همين سال در جريان جنگ جهاني دوم، ژاپنيها جزاير ملوک را اشغال کردند؛ اما مردم اين جزاير در برابر ژاپنيها جنبش مقاومتي با عنوان ارتش ملوک جنوبي سامان دادند. با شکست ژاپن از متفقين و پايان يافتن جنگ جهاني دوم، هلنديها براي از سرگيري حاکميت خود، بار ديگر پاي به اين سرزمين نهادند. رهبران سياسي جزاير ملوک دربارۀ استقلال خود با هلنديها بارها به گفت و گو پرداختند و در 1949م / 1328ش در کنفرانسي موافقت شد که جزاير ملوک، با داشتن حق خودمختاري به عنوان يکي از استانهاي جمهوري نوبنياد اندونزي باشد («تاريخ ملوک، اطلاعاتي ... »، npn.؛ «تاريخ ملوک جنوبي»، npn.؛ انکارتا، npn.).
مآخذ
ابوعبيد بکري، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا. فره، تونس، 1992م؛ اسعدي، مرتضى، جهان اسلام، تهران، 1366ش؛ اسميت، ديتوس کليفورد، سرزمين و مردم اندونزي، ترجمۀ پرويز داريوش، تهران، 1350ش؛ دمشقي، محمد، نخبة الدهر، بيروت، 1408ق / 1988م؛ مظفري، محمدرضا، اندونزي، تهران، 1374ش؛ ولک، برنارد، تاريخ اندونزي، ترجمۀ ابوالفضل عليزادۀ طباطبايي، تهران، 1374ش؛ نيز:
Asiatica; Britannica Atlas, Chicago, 1996; Encarta Reference Library, 2005; «History of Maluku», Ambon Information Website, www. Websitesrcg.com; «History of Maluku», Indahnesia, www. Indahnesia. com / Indonesia / Maluku / Maluku.php; «History of North Moluccas (Maluku)», indonesia-tourism, www. indonesia-tourism.com / north-maluku / history.html; Ricklefs, M.C., A History of modern Indonesia, London, 1981; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.