جارالله رومی
جارُ اللّٰهِ رومی، ابوعبدالله ولی الدین بن مصطفى (د 1151ق/ 1738م)، فقیه و قاضی حنفی که بر علوم عقلی نیز چیرگی داشت.
وی در ینی شهر به دنیا آمد (بروسه‌لی، 1/ 267؛ زرکلی، 8/ 119)؛ پس از تحصیل، به احتمال در استانبول، چندی به شهر غلطه (گالاتا) رفت و «مُلا»ی آن شهر بود (ثریا، 4/ 613) و سپس به عنوان قاضی شهر به ادرنه فرستاده شد (همانجا). او 7 سال نیز در مکه مجاورت گزید و از همین رو جارالله لقب گرفت (بروسه‌لی، زرکلی، همانجاها). در همین سالهای حضور در مکه بود که از یکدست مکی، از بزرگان طریقۀ نقشبندی، اخذ طریقت کرد و به صوفیه پیوست (بروسه‌لی، همانجا). سرانجام در استانبول ساکن شد و باقی عمر را در آنجا گذرانید (زرکلی، همانجا؛ کحاله، 13/ 168). از همین رو ست که به وی نسبت قسطنطینی هم داده شده است (بغدادی، هدیه، 2/ 501؛ زرکلی، همانجا). تاریخی مصرّح در پایان نسخۀ شرح رسالة العدل به خط خود جارالله نشان می‌دهد که وی در 1132ق در استانبول می‌زیسته، و مشغول تألیف بوده است (سید، 2/ 36؛ کوپریلی، 2/ 463).
ظاهراً اصلی‌ترین اشتغال جارالله در استانبول تدریس بود و از همین رو ست که ثریا وی را به عنوان «مدرس» معرفی کرده است (همانجا). وی در کنار مسجد فاتح در استانبول، مدرسه و کتابخانه‌ای تأسیس کرد (بروسه‌لی، زرکلی، همانجاها؛ قس: ثریا، همانجا). او نسبت به شناسایی کتب کهن اهتمام داشت و یکی از نخستین کسانی است که در سدۀ 12ق، کتاب الفصول جصّاص در اصول فقه حنفی را معرفی کرد (نشمی، 27، به نقل از دستخط جار الله بر نسخۀ شرح مختصر طحاوی از جصاص).
دستخطهای وقفی جار الله بر ظهر برخی از نسخ کتابخانه‌اش نشان می‌دهد که او در حدود سال 1137ق یا اندکی پیش از آن این کتابخانه را تأسیس کرده بود (مثلاً نسخۀ خطـی شم 834‘1، گ 299، به نقل ابوسته، 28). جار الله در وقف نامه‌های خود اشاره کرده بود که نسخه‌ها از کتابخانۀ وی خارج نشوند (همانجا) و حتى پس از آنکه موجودی کتابخانۀ جار الله به سبب نگرانی از تلف شدن کتب، به کتابخانۀ سلطان بایزید منتقل شد (بروسه‌لی، زرکلی، کحاله، همانجاها)، همچنان صورت مجموعه‌ای مستقل را حفظ کرد و به نام او شناخته می‌شد (بغدادی، همانجا). اکنون این مجموعه در کتابخانۀ سلیمانیه نگهداری می‌شود (ابوسته، همانجا).
جار الله با آنکه در دورۀ حضور در استانبول ظاهراً فعالیت سیاسی جدی نداشت، اما روابطی دوستانه با نعمان پاشا کوپریلی‌زاده، وزیر وقت داشت؛ کوپریلی‌زاده خود وزیری اهل دانش و قلم بود که گاه از سوی بدخواهان دیدگاههای مذهبی او مورد حمله قرار می‌گرفت (نک : سامی، 5/ 3909)؛ جار الله نخست در 1129ق متنی کوتاه در دفاع از دیدگاههای نعمان پاشا نوشت (کوپریلی، همانجا) و در 1132ق به شرح رسالة العدل از نوشته‌های وزیر اقدام کرد (سید، نیز کوپریلی، همانجاها). جار الله پس از درگذشت در جوار همان کتابخانه‌ای که خود تأسیس کرده بود، به خاک سپرده شد (بروسه‌لی، ثریا، همانجاها).
جار الله دارای آثاری عموماً به عربی است که در موضوعات متنوع شامل عقاید، اصول فقه، تصوف، علوم قرآنی، منطق و هیئت تألیف شده، که از آن جمله است: 1. اعراب القرآن، در تحلیل نحوی قرآن کریم که بر اساس سیاهۀ بروسه‌لی، نوشته‌ای مستقل از الفرقان بوده است (1/ 267). 2. السبع السیارة النوریة، که شرحی است بر الفوائد الفناریة (بغدادی، ایضاح، 2/ 3، هدیه، 2/ 501) که خود شرحی بر مختصر ابهری در باب ایساغوجی از منطق بوده است (حاجی خلیفه، 1/ 207). 3. شرح رسالة العدل، در شرح احوال خضر نبی(ع) از نعمان پاشا کوپریلی‌زاده که جارالله آن را با احوال جماعتی از صوفیه تکمیل کرده است (بروسه‌لی، بغدادی، همانجاها) و از آن چند نسخۀ خطی در استانبول (نک : کوپریلی، همانجا، شم 112/ 2)، دارالکتب قاهره (سید، همانجا) و پترزبورگ (GAL, S, II/ 663) یافت می‌شود. 4. شرح مقاصد الطالبین از سعد الدین تفتازانی در اصول عقاید (بروسه‌لی، همانجا؛ بغدادی، ایضاح، 2/ 531). 5. الضیاء المعنوی على آداب البرکوی، که شرحی است بر کتاب الآداب تقی الدین برگوی (بروسه‌لی، نیز بغدادی، هدیه، همانجاها) و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ اسکندریه در مصر نشان داده شده است (نک : اوکونور، بش ). 6. الفرقان، مشتمل بر مباحثی در علم قـرائات، اعراب قرآن و شرح احوال قراء (بروسه‌لی، همانجا). 7. فضائل الجهاد (همـو، نیز بغدادی، زرکلـی، همانجـاها).
افزون بر آثار یاد شده، جار الله بر شماری از کتب حاشیه نوشته است که از آن جمله است: 1. حاشیه بر تفسیر بیضاوی (بروسه‌لی، زرکلی، همانجاها). 2. حاشیه بر حاشیۀ بیرجندی که خود بر شرح قاضی‌زاده بر مختصر محمود بن محمد چغمینی نوشته شده، و موضوع آن علم هیئت است (بروسه‌لی، بغدادی، همانجاها). 3. حاشیه بر مرآت (بروسه‌لی، همانجا) که ظاهراً همان مرقاة الوصول ملا خسرو در علم اصول بوده است (حاجی خلیفه، 2/ 1657). 4. حاشیه بر آداب میری (بروسه‌لی، همانجا) که مقصود حاشیۀ میر سید شریف جرجانی بر آداب المناظرۀ عضد الدین ایجی است (نک : ه د، 1/ 159؛ دربارۀ مواردی دیگری از حواشی وی، نک : بروسه‌لی، همانجا).
به گفتۀ بروسه‌لی، بیشتر آثار جار الله در کتابخانۀ خود وی موجود است (همانجا). برخی از آثار او چون شرح رسالة العدل، در زمان حیات مؤلف استنساخ شده است (سید، همانجا) و این نشان از آن دارد که نوشته‌های وی مورد توجه معاصران بوده است. کتابخانۀ جار الله مشتمل بر 051‘2 نسخۀ عربی، 96 نسخۀ فارسی و 47 نسخۀ ترکی است (نک : مجلة...، 146؛ مجموعات...، 97).
مآخذ
ابوسته، سلیمان، «کتاب العروض للزجاج»، الدراسات اللغویة، 1425ق، ج 6(3)؛ اوکونور، جوزف، فهرس المکتبة الاسکندریة (نک : مل ، ...Bibliotheca)؛ بروسه‌لی، محمد طاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333ق؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، مطبعۀ عامره؛ حاجی خلیفه، کشف؛ زرکلی، اعلام؛ سامی، شمس الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1314ق؛ سید، خطی؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، دمشق، 1967م؛ کوپریلی، خطی؛ مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، 1958م، شم 4؛ مجموعات المخطوطات العربیة فی مکتبات العالم، به عنوان مدخلی بر تاریخ التراث العربی سزگین، به کوشش محمود فهمی حجازی، بیروت، 1402ق/ 1982م؛ نشمی، عجیل جاسم، مقدمه بر الفصول فی الاصول جصاص رازی، کویت، 1405ق؛ نیز: