تابعی
تابِعی، تخلص چند شاعر که در سده‌های 9-11ق / 15-17م در آسیای صغیر، ایران و افغانستان می‌زیستند:
1. تابعی چلبی
از شعرای عثمانی قرن 10ق / 16م، اهل ادرنه. وی در زمان سلطنت سلطان سلیم خان می‌زیست. پس از تحصیل به خوش‌نویسی روی آورد و در خط ثلث و نسخ و تعلیق توانا شد. او بجز «شهر انگیز» (شهر آشوب)، اشعار دلاویز دیگری نیز دارد (قنالی‌زاده، 1 / 235؛ ثریا، 2 / 45؛ مستقیم‌زاده، 146- 147).
2. تابعی خوانساری
شاعر سده‌های10-11ق / 16-17م. تذ‌کره‌نویسان نام او را آدینه قلی یاد کرده‌اند (خاضع، 1 / 65؛ بخشی، 37؛ علی حسن خان، 77). اصل او از خوانسار بود، اما چون مدتی در یزد زیسته، به تابعی یزدی نیز شهرت یافته است (همانجاها؛ کاشانی، گ 41 الف).
تابعی با آنکه از علوم رایج زمان بهره‌ای چندان نداشت، در سرودن غزل توانا بود و از شاعران چیره دست و مشهور روزگار خود به شمار می‌آمد و بسیاری از شاعران خوانسار دست‌پروردۀ او هستند (اوحدی، 231). وی بیشتر اوقات در سیاحت بود و از شهرهای اصفهان، شیراز، یزد و قزوین دیدن کرد. او در یزد با وحشی بافقی (د 991ق / 1583م) آشنا شد و با او به مشاعره و مباحثه پرداخت؛ اما سرانجام کار آن دو به رقابت، و سپس به مهاجات کشید (همو، نیز کاشانی، همانجاها). به گفتۀ کاشانی با آنکه وحشی، ملک‌الشعرای آن نواحی به شمار می‌رفت، تابعی از او پیروی نمی‌کرد؛ و با این همه، به سبک وی شعر می‌سرود. از این‌‌رو، وحشی به دشمنی با وی برخاست و مریدان خود را به آزار و استخفاف او برانگیخت. به ناچار تابعی از یزد خارج شد و به سیاحت در عراق پرداخت (همانجا).
او با اوحدی بلیانی (همانجا) نیز هم‌نشین و هم سخن بوده است. وی در 990ق / 1582م به دارالسلطنۀ قزوین رفت و نزد امیرشمس‌الدین محمدکرمانی (دربارۀ احوال او، نک: واله، 744-745) تقرب پیدا کرد و تولیت اوقاف خوانسار از طرف او به تابعی واگذار شد. تابعی به زادگاه خود خوانسار رفت و همانجا درگذشت (کاشانی، خاضع، همانجاها).
تاریخ درگذشت تابعی به اختلاف، سالهای 1017، 1018 و 1035ق یاد شده است (علی حسن خان، 77؛ خلیل، 39؛ گلچین، 1 / 280)، اما سال 1018ق درست‌تر به نظر می‌رسد (همانجا). نمونه‌هایی از اشعار او را در تذکره‌ها می‌توان یافت (نک : کاشانی، همانجا؛ بخشی، 38).
3. تابعی شیرازی
میرمحمد، شاعر سده‌های 10-11 ق. برخی او را قمی می‌دانند. وی ظاهراً به هندوستان رفته، و آنجا اقامت کرده است (عظیم‌آبادی، 275؛ نورالحسن، 17؛ رکن‌زادۀ آدمیت، 2 / 4). سال فوت او را 1050ق / 1640م و نیز 1005ق / 1597م نوشته‌اند. ابیاتی از او در تذکره‌ها دیده می شود (عظیم‌آبادی، خلیل، همانجاها).
4. تابعی هروی
از شاعران سدۀ 9ق و از مردم هرات (علیشیر، 167). او در آوازخوانی، نقاشی و نواختن نی دستی داشت و بدین‌سبب، به تابعی نایی و تابعی نقاش نیز مشهور بود (همو، نیز علی حسن خان، همانجاها؛ عظیم‌آبادی، 274).
سامی (3 / 1603) از شاعری با تخلص تابعی یاد کرده است. یک رباعی که او از این شاعر نقل می‌کند، همان است که در مآخذ دیگر از تابعی هروی نقل شده است و به نظر می‌رسد که مراد او همان تابعی هروی باشد.
مآخذ
اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم 5324؛ بخشی، یوسف، تذکرۀ شعرای خوانسار، تهران، 1336ش؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311ق؛ خاضع، اردشیر، تذکرۀ سخنوران یزد، حیدرآباد، 1341ش؛ خلیل، علی‌ابراهیم، صحف ابراهیم، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش؛ رکن‌زادۀ آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران، 1338ش؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308ق؛ عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، 1981م؛ علی حسن خان، صبح گلشن، به کوشش‌محمدعبدالمجید، کلکته، 1295ق؛ علیشیرنوایی، مجالس النفائس، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، 1323ش؛ قنالی‌زاده، حسن، تذکرة‌الشعرا، به کوشش ابراهیم قتلوق، آنکارا، 1978م؛ کاشانی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز، شم 1 / 113؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1348ش؛ مستقیم‌زاده، سلیمان، تحفۀ خطاطین، استانبول، 1928م؛ نورالحسن، نگارستان سخن، به کوشش محمد عبدالمجید، کلکته، 1293ق؛ واله، محمد یوسف، خلدبرین، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1372ش.