بیت لحم
بِیتْ لَحْم، شهری كهن در سرزمین فلسطین. این نام را بَیت‌ُ لَحم (ابوعبید، 1 /289)، بَیت لَخم (یاقوت، 1 /521؛ و بِت لِحِم («دائرةالمعارف مردم ... »، 104) و بِت لِخِم ( پاولی، V /364) نیز گفته‌اند. واژۀ «لحم» كه در زبان عربی به معنی گوشت است، در عبری به مفهومِ اخص نان، و اعم غذا آمده است. از این‌رو بیت لحم به سبب شهرت مزارع غلات آن در دورۀ باستان، «خانۀ نان» خوانده می‌شد (ویلنی، 96؛ «فرهنگ ... »، 105). در كتاب مقدس نام دیگر این شهر افراته است (سفر پیدایش، 35: 19) و آن را ضمناً «بیت لحم یهودا» (كتاب‌روت، 1:1-2؛ اول سموئیل، 17:12؛ سفر داوران، 17:7- 8) و «شهر داوود» نیز نامیده‌اند (انجیل لوقا، 2:4، 11)؛ البته افراته را از نقاط پیرامونی بیت لحم نیز دانسته‌اند (نوت، 108 ؛ مزار،198 ).
بیت لحم در °31 و ´42 عرض شمالی و °35 و ´12 طول شرقی («راهنما ... »، 320) با 777 متر ارتفاع از سطح دریا (بدكر، 99؛ دباغ، 8(2) /402) قرار دارد و در 8 كیلومتری جنوب غربی بیت‌المقدس («دائرةالمعارف خاورمیانه ... »، I /369؛ موسوعة كتاب مقدس، 72)، بر سر راه اصلی الخلیـل (حبـرون) ـ بیت المقدس (موریس، 11)، و در ناحیه‌ای بسیار حاصل‌خیز ( پاولی، همانجا؛ اسمیث، ج.، 214؛ هاكس، 201-202) واقع است. بر روی تپه‌های پیرامونی بیت لحم درختان بسیاری به چشم می‌خورد (همانجا) و باغهای مشهور به باغ سلیمان در نزدیكی آن واقع است (اسمیث، ج.، 207).
پیشینۀ بیت لحم به 4 هزار سال می‌رسد (هاكس، 202). نوشته‌اند كه در پایان سدۀ 11قم، داوود در این شهر به دنیا آمد (پرلمن، 256) و دوران كودكی خود را به چوپانی گذراند (ویلنی، همانجا؛ نیز نک : اَش، 136). آن‌گاه توسط سموئیل نبی، شاه بنی اسرائیل خوانده شد (اول سموئیل، 1،16: 1، 13). البته شهرت این شهر بیش از هر چیز به سبب تولد عیسى (ع) در آنجاست (پرلمن، همانجا). از این‌رو، نه‌تنها این شهر، كه كل سرزمین فلسطین به عنوان سرزمین مقدس برای مسیحیان محترم است (كاتان، 5-6).
یعقوبی از قول مسیحیان می‌نویسد كه مریم به هنگام بارداری به بیت لحم آمد (1 / 68)؛ همو اضافه می‌كند، عده‌ای از مجوسان به بیت لحم آمدند و بر فراز سر آنها ستاره‌ای بود كه به دنبال آن می‌رفتند تا عیسى(ع) را دیدند و بر او سجده كردند (1 /69). مطابق انجیل متى آنان گفتند: ستارۀ او را در مشرق دیده‌ایم و برای پرستش او به اورشلیم آمده‌ایم (2:1-11). رانسیمان خبر می‌دهد كه بر سردر كلیسای زادگاه عیسى (ع) نقش این 3 تن مجوس در سدۀ 7م، وجود داشته است (1 /12-13).
نخل یاد شده در قرآن مجید كه مریم(ع) از خرمای آن تناول كرد (نک : مریم / 19 /23، 25)، در این شهر قرار داشت (نیز نک : هروی، 29؛ اصطخری،44؛ مقدسی،172). ابن‌بطوطه نیز در دیدار خود از بیت لحم، از بقایای این نخل خبر داده است (1 /54).
در 326م مادر قسطنطین، امپراتور روم پس از دیدار از فلسطین، پسر خود را وا داشت تا مكانهایی را كه با مولد عیسى(ع) مرتبط است، به صورت زیارتگاه درآورد (پرلمن، 258). كنستانتین نیز در محل زادگاه عیسى (ع) كلیسایی كه در زیبایی و شكوه بی‌همانند بود، بنا نهاد (ادریسی، 1 /362؛ یاقوت، پرلمن، همانجاها؛ ویلنی، 97؛ هاكس، همانجا) و پس از آن بود كه این شهر به صورت یكی از مقدس‌ترین مكانهای مسیحی شهرت یافت (پرلمن، همانجا؛ برمكی، 192-193). در همین زمان بود كه قدیس ژرُم در این شهر مقیم شد و به ترجمۀ كتاب مقدس از عبری به زبان لاتین پرداخت (پرلمن، همانجا).
پس از فتح بیت‌المقدس به دست مسلمانان در 16 ق /637 م، بسیاری از مسیحیان بیت لحم نیز تغییر مذهب دادند (اسمیث، ج.، 49). عمر بن خطاب پس از فتح این ناحیه، مسجدی در بیت لحم برای مسلمانان برپا داشت و چنان‌كه یاقوت می‌نویسد، نگهداری از آن را در برابر دادن امان به مسیحیان، برعهدۀ ایشان گذارد. این مسجد تا سدۀ 7 ق /13 م نیز بدون تغییر برجای مانده بود (1 /521-522؛ نیز نک : هروی، همانجا).
ناصرخسرو در بازدید از این شهر می‌نویسد: «ترسایان ... آن را عظیم بزرگ می‌دارند و همیشه قومی آنجا مجاور باشند و زایران بسیار رسند ... و ترسایان قربان آنجا كنند و از روم آنجا بسیار آیند» (ص 57). در حدیث معراج حضرت محمد (ص) نیز از بیت لحم نام برده شده است، آنجا كه می‌فرماید، جبرئیل ندا داد: «فرود آی و دو ركعت نماز بگزار» كه اینجا زادگاه برادرت عیسی است (ابن اثیر، 2 /52؛ ابن بطوطه، 1 /52؛ نویری، 1 /338). بدین‌سان، بیت لحم نزد مسلمانان نیز پیوسته از تقدس و احترام ویژه‌ای برخوردار بوده است.
بیت لحم یكی از اولین شهرهایی بود كه در 492ق /1099م به دست صلیبیان افتاد (بایر، 167؛ «دائرةالمعارف جدید ... »، I /208). آنان در این شهر دژی برپا داشتند كه یكی از مشهورترین دژهای سرزمین فلسطین است (آلبرایت، 157؛ ویلنی، 92). این شهر ظاهراً در 504 ق /1110 م به صورت اسقف‌نشین درآمد (EI2).
پس از 583 ق /1187م بیت لحم به تصرف صلاح‌الدین ایوبی درآمد (قلقشندی، 4 /183؛ ابن عدیم، 3 /97- 98؛ «دائرةالمعارف جدید»، I /209). در اوایل سدۀ 13 ق / 19 م مسلمانان حاكم با ارمنیان شهر كه در اماكن مذهبی علایقی داشتند، در برابر بیزانسیها پیمان بستند («دائرةالمعارف خاورمیانه»، I /218).
بیت لحم در سده‌های میانه شهری پرجمعیت به شمار می‌آمد (ویلنی، 96) و اهمیت بازرگانی داشت (یاقوت، 1 /521). در سدۀ 19 و اوایل سدۀ 20م، جمعیت شهر رو به كاهش نهاد، زیرا در 1250 ق /1834 م پس از شورش محلۀ مسلمان‌نشین، بر ضد ابراهیم پاشا فرمانروای مصری و قتل عام مردم توسط همو، جمعیت مسلمان بیت لحم تحلیل رفت ( موسوعۀ عام، 1 / 459) و در 1914م، به هنگام آغاز جنگ جهانی اول، بسیاری از مسیحیان شهر به ایالات متحده مهاجرت كردند (اسمیث، پ.، 36-37). در ژوئیه 1937 پس از تقسیم سرزمین فلسطین به 3 بخش، ادارۀ مراكز مذهبی به انگلستان واگذار شد (هورویتس، 74؛ بهوتانی، 124-125).
بیت لحم در 1319 ش /1940 م، 7 هزار و در 1945 م، 820‘8 تن جمعیت داشت كه همگی عرب و غالباً به فرقه‌های مختلف مسیحیت وابسته بودند؛ در این زمان جمعیت مسلمان شهر در اقلیت بود (ویلنی، 93؛ هداوی، 56). در 1327 ش /1948م پس از اولین جنگ اعراب و اسرائیل، بیت لحم جزو خاك اردن به شمار می‌آمد، اما پس از جنگ 6 روزه (1967م) و اشغال كرانۀ باختری، بیت لحم نیز به تصرف اسرائیل درآمد («دائرةالمعارف خاورمیانه»، I /369). جمعیت شهر در این زمان 313‘16 تن و روستاهای پیرامون آن 169‘51 تن گزارش شده است (توما، 54). اینان اعم از مسیحی و مسلمان از لحاظ قومی به خاندانهای مختلفی تعلق داشتند (نک : عمله، 1 /200-204). در میان مردم شهرت دارد كه سكنۀ مسیحی بیت لحم از بازماندگان صلیبیان هستند كه با عربهای بومی درآمیخته‌اند (ویلنی، 93-96). مسیحیان بیت لحم جزو فرقه‌های مختلف، از جمله ارتدكس یونانی، ارمنی و برخی فرقه‌های لاتین هستند («دائرةالمعارف خاورمیانه»، همانجا).
شهر بیت لحم در دورۀ معاصر با دگرگونیهایی از لحاظ كالبدی و نیز از نظر اجتماعی ـ اقتصادی همراه بوده است. تا 1948م بیشتر اهالی شهر مسیحی بودند، اما پس از اشغال اراضی و شهرهای فلسطینی، پناهندگان بسیاری به این شهر روی آوردند و متعاقب آن، تركیب مذهبی شهر دگرگون شد. به جمعیت شهر پس از جنگ 6 روزه، 874‘1 تن كه در چادر آوارگان زندگی می‌كردند، اضافه شد و به این ترتیب، جمعیت مسلمان به 2 /59٪ افزایش یافت (قس: جودائیكا، IV /745، كه در محاسبۀ نسبت مسلمانان به مسیحیان اشتباه كرده است).
پیش‌تر شهر بیت لحم دارای 8 محله بود (بدكر، 99) و امروزه روستاهای بیت ساحور و بیت جالا با رشد شهر در حوزۀ مستقیم آن قرار گرفته است ( جودائیكا، همانجا).
بیت لحم از سدۀ 4م شهر زیارتی مسیحیان بوده است و هنوز جهانگردان بسیاری روزانه از این شهر بازدید می‌كنند. صنایع دستی و یادمانهای مذهبی ساخته شده از صدف و چوب زیتون و شمعهای «متبرك» تولیدی در بیت لحم هم، در بازارهای داخلی و نیز جهانی، در میان مسیحیان از شهرت خاصی برخوردار است (پرلمن، 256؛ اسمیث، پ.، 31؛ نیز نک : فیشر، 44).
دانشگاه این شهر پس از اشغال سرزمین، به همت خود فلسطینیان تأسیس و در 1352 ش /1973 م افتتاح شد (هانتر، 22؛ آغا، 106).
مهم‌ترین بنای شهر بیت لحم، كلیسای مولد عیسى (ع) است. این كلیسا شامل بنای هشت گوشی است كه بر روی مغارۀ مولد عیسى (ع) بنا شده و به یك كلیسای رومی چارگوش كه به زیبایی و شكوه با مرمر، انواع موزائیك و نقاشیهای دیوار تزیین شده، متصل است. این بنا بارها بازسازی و دگرگون شده است (پرلمن، 258). همچنین بقایای قبرهایی در افرات ــ یا افراته، بخش جنوبی بیت لحم ــ به چشم می‌خورد كه به صورت غارهایی در دل كوه حفر شده‌اند؛ شواهد حاكی از آن است كه این قبرها به جامعه‌ای شبانی و نیمه كوچنده تعلق داشته است (مزار، 198). آثاری سفالین از عصر برنز و آهن در ضلع شرقی كلیسای مولد عیسى(ع) («دائرةالمعارف جدید»، I /204) و نیز زوبینهایی متعلق به سدۀ 11 قم در نزدیكی القدر ــ جنوب بیت لحم ــ یافت شده است (مزار، 336, 362).
بركه‌های سلیمان كه آب شهر به طور سنتی از آنها تأمین می‌شد، در جنوب بیت لحم واقع‌اند (برمكی، 169). قبر راحیل، همسر یعقوب (سفر پیدایش، 35:19-20)، و همچنین مدفن داوود و سلیمان (یاقوت، 1 /522) را نیز در این شهر دانسته‌اند.
مآخذ
آغا، نبیل خالد، مدائن فلسطین، بیروت، 1993 م؛ ابن اثیر، الكامل؛ ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، 1348 ش؛ ابوعبید بكری، عبدالله، معجم مااستعجم، به كوشش مصطفى سقا، قاهره، 1364 ق /1945 م؛ ابن عدیم، عمر، زبدة الحلب، به كوشش سامی دهان، دمشق، 1370ق /1951م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، قاهره، 1970م؛ اصطخری، ابراهیم، المسالك والممالك، به كوشش محمدجابر عبدالعال حسینی و محمد شفیق غربال، قاهره، 1381ق /1961م؛ دباغ، مصطفى مراد، بلادنا فلسطین، بیروت، 1394 ق /1974 م؛ رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ترجمۀ منوچهر كاشف، تهران، 1360 ش؛ عمله، محمد یوسف عمرو، انساب العشائر الفلسطینیة، عمان، 1991م؛ قرآن مجید؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، به كوشش محمدحسین شمس‌الدین و دیگران، بیروت، 1407ق / 1987 م؛ كتاب مقدس؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ موسوعۀ عام؛ موسوعة كتاب مقدس، بیروت، 1993 م؛ ناصرخسرو، سفرنامه، به كوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، 1356 ش؛ نویری، احمد، نهایة الارب، قاهره، 1403ق /1983م؛ هاكس، جیمز، قاموس كتاب مقدس، بیروت، 1928م؛ هروی، علی، الاشارات الی معرفة الزیارات، به كوشش ژ. سوردل تومین، دمشق، 1953 م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1379 ق /1960 م؛ نیز: