بوئین زهرا
بوئینْ زَهْرا، شهرستان و شهر مركز آن در استان قزوین.
نام‌گذاری
بوئین یا بوهین را به معنی خرمن‌گاه و انبار غله، و زهرا را نام شخص یا گل و نیز به معنای تلألؤ و روشنایی زهره هم دانسته‌اند (توكلی، 1 /217). به گفتۀ ورجاوند، كلمۀ زهرا تصحیفی از واژۀ زرا (زر) به معنی مقدس، و بوئین تركیبی از واژۀ بو و ئین به معنی چشمه باشد كه مجموعاً «چشمۀ ایزد مقدس» معنی می‌دهد. از آنجا كه اغلب چشمه‌ها و بركه‌ها به الاهه آناهیتا فرشتۀ پاكی و آبهای روان مربوط بوده‌اند، دادن عنوان چشمۀ مقدس، به سرزمینی كه پرستشگاهی از ناهید در آن وجود داشته، بی‌اساس به نظر نمی‌رسد. پس از اسلام اكثر بناها و آثاری كه به نام ناهید خوانده می‌شده‌اند، به واژه‌هایی چون: خاتون، بی‌بی، دختر و نظایر آن تغییر یافته است و از این‌رو، بعید نیست كه به جای ناهید نام حضرت‌زهرا (ع)، دخت پیامبراكرم(ص) را گذاشته باشند ( سرزمین... ، 263).
شهرستان بوئین زهرا
این شهرستان میان ˚35 و ΄27 تا ˚36 و ΄10 عرض شمالی و ˚48 و ΄46 تا ˚50 و ΄14 طول شرقی گسترده است. ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 500‘1 متر است و جمعیت آن را حدود 180 هزار نفر تخمین زده‌اند كه 79٪ آن را ساكنان روستاها تشكیل می‌دهند (حاجی آقامحمدی، 129). شهرستان بوئین‌زهرا دارای 6 بخش: مركزی، آوج، آبگرم، رامند، شال و دشتابی، و 14 دهستان و 4 شهر است ( نشریه... ، 38).
شهرستان بوئین‌زهرا از شمال به شهرستانهای قزوین و تاكستان، از جنوب به شهرستانهای ساوه و رزن، از شرق به شهرستان كرج، و از غرب به شهرستانهای ابهر و خدابنده محدود است (نک : نقشه...).
شهرستان بوئین‌زهرا به سبب داشتن روستاهای متعدد و در موقعیتهای متفاوت جغرافیایی بیشتر دارای آب و هوای خشك تا نیمه‌خشك است، اما آب و هوای مناطق روستایی آن بر حسب ارتفاع تغییر می‌كند. دارا بودن زمستانهای بسیار سرد و تابستانهای گرم از ویژگیهای اقلیمی این شهرستان است (حاجی‌آقامحمدی، 131). در این ناحیه بادهای محلی با اسامی خاص می‌وزد كه كار كشت و زرع و آبیاری بستگی به نوع وزش آنها دارد، از آن جمله است: 1. باد میه، كه باد بسیار سردی است و در تمام فصول از جهت شمال غرب می‌وزد و در زمستان باعث یخ‌بندان می‌شود و در تابستان از سوختن محصول و سردرختی بر اثر گرما جلوگیری می‌كند. 2. باد قاقازان، كه باقی‌ماندۀ همان باد میه است و از همان سمت وزد. 3. باد راز، كه به غیر از زمستان در تمام فصول دیگر گاه از جنوب شرق به شمال غرب می‌وزد. شدت گرمای آن گاهی سبب سوزاندن محصول و خشكی درختها می‌شود و اغلب به همراه خود طوفانی از ماسه و شن می‌آورد. 4. باد طالقان، باد خنكی است كه از سمت طالقان و كوههای شمال شرقی قزوین می‌وزد (آل‌احمد، 46- 48).
آبهای این منطقه گذشته از 6 رشته قنات، از سفره‌های زیرزمینی و رودخانه‌های خر رود، شور، رودك و حاجی عرب تأمین می‌شود. مشاغل عمدۀ این منطقه دامداری و كشاورزی است. مراتع سرسبز رشته كوههای رامند و سیاه كوه در دام‌پروری و دامداری این ناحیه نقش مهمی دارند ( جغرافیا...، 729). از محصولات مهم آن غلات، پنبه، گندم، جو، عدس و انگور است. رستنیهای آن جز گیاهان دشتی كویری، كاسنی، شكرتیغال، خارشتر و درمنه است كه خاصیت دارویی دارد. شغال، گرگ، روباه و خرگوش حیواناتی هستند كه در این منطقه دیده می‌شوند (كیهان، 2 /371؛ فرهنگ...، 103).
از جمله اماكن مقدس این منطقه می‌توان به آرامگاه امام‌زاده علی‌اكبر سگزآباد اشاره كرد كه اهالی وی را فرزند موسی بن جعفر(ع) می‌دانند. بنای ساختمان آن در 1343ش مرمت شد (ورجاوند، همان، 266-267).
شهر بوئین‌زهرا
این شهر در ˚50 و ΄4 طول شرقی و ˚35 و ΄46 عرض شمالی واقع است (مفخم، 75) و در آبان 1375 دارای 090‘2 خانوار معمولی ساكن با 599‘9 نفر جمعیت بوده است ( سرشماری... ،پنجاه). مردم بوئین‌زهرا به زبانهای تاتی، تركی و فارسی (با گویش لُری) صحبت می‌كنند ( فرهنگ،همانجا) و شیعۀ دوازده امامی هستند (حمدالله، 778؛ گلریز، 1007).
پیشینۀ تاریخی
با توجه به آثار باستانی مكشوفه و حفاریهایی كه در تپه‌های باستانی سگزآباد و زاغه به عمل آمده است، تمدن این محل به هزارۀ 4 و 3قم می‌رسد (كیانی، 320؛ معصومی، 56). همچنین رواج لهجۀ تاتی كه یكی از گویشهای ایرانی است و به عقیدۀ زبان‌شناسان از بقایای زبان مادی می‌باشد، نشان از قدمت این منطقه دارد (آل‌احمد، 15). آثار به جا مانده از دوران ساسانیان و دوران اسلامی مبین تداوم زندگی در این منطقه است (ورجاوند، همان، 265). منطقۀ قزوین در مسیر جادۀ ابریشم قرار داشته، و بوئین‌زهرا یكی از گذرگاههای این راه بوده است (همو، سیما... ، 2 /757).
ناحیۀ بوئین‌زهرا تا سدۀ 2ق /8م جزو منطقۀ ری به شمار می‌رفته است و در زمانی كه موسی بن بُغا به گسترش قزوین پرداخت، این ناحیه را از ری جدا ساخت و به قزوین ملحق كرد (حمدالله، 777). بلوك زهرا در سدۀ 6 ق /12م ناحیه‌ای آباد با آب فراوان و محصولات بسیار وصف شده است و بیشتر اهالی آن شیعه مذهب بوده‌اند (رافعی، 1 /48). در دوران صفویه پس از تغییر پایتخت از قزوین به اصفهان، راه میان این دو شهر از طریق ساوه و قم، قسمتی از منطقۀ بشاریات و بخشی از آن از خاك بوئین‌زهرا می‌گذشته است (ورجاوند، سرزمین، 266؛ آل‌احمد، 19). زین‌العابدین شیروانی بوئین‌زهرا را در اواخر سدۀ 12ق /18م بلوكی دلگشا وصف كرده كه دارای 30 قریه بوده، و آبش از كاریز تأمین می‌شده است و مردم آن به زبانهای تركی و تاتی تكلم می‌كرده‌اند (ص 303).
زمین لرزۀ شدید شهریور 1341 چهرۀ بوئین‌زهرا را دگرگون ساخت (امبرسز، 251) و بسیاری از آثار باستانی آن را از بین برد (حاجی آقامحمدی، 133). بیشتر ساختمانها و بناهای امروزی بوئین‌زهرا پس از این زمین لرزه ساخته شده است (جعفری، 208).
مآخذ
آل‌احمد، جلال، تات‌نشینهای بلوك زهرا، تهران، 1356ش؛ امبرسز، ن. ن. و چ. پ. ملویل، تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران، ترجمۀ ابوالحسن رده، تهران، 1370ش؛ توكلی مقدم، غلامحسین، وجه تسمیۀ شهرهای ایران، تهران، 1375ش؛ جعفری، عباس، دائرۀالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ حاجی آقامحمدی، عباس، سیمای استان قزوین، قزوین، 1377ش؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362ش؛ رافعی قزوینی، عبدالكریم، التدوین فی اخبار قزوین، بیروت، دارالكتب العلمیه؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحۀ، تهران، سنایی؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، نتایج تفصیلی، استان تهران، شهرستان قزوین، تهران، 1376ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1378ش، ج 26؛ كیانی، محمدیوسف، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، تهران، 1365ش؛ كیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛ گلریز، محمدعلی، مینودر، تهران، 1368ش؛ معصومی، غلامرضا، باستان‌شناسی ایران، تهران، 1355ش؛ مفخم پایان، لطف‌الله، فرهنگ آبادیهای ایران، تهران، 1339ش؛ نشریۀ دفتر تقسیمات كشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت كشور، تهران، 1379ش، شم 2؛ نقشۀ جغرافیایی جمهوری اسلامی ایران، گیتاشناسی، تهران، 1377ش؛ ورجاوند، پرویز، سرزمین قزوین، تهران، 1342ش؛ همو، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، تهران، 1377ش.