بلخان
بَلْخان، دو رشته کوه (بلخان بزرگ و کوچک) در غرب جمهوری ترکمنستان که دشت اوزبوی آنها را از یکدیگر جدا می‌کند. بلندترین نقطۀ بلخان بزرگ قلۀ گنبدی شکل دیرم داغ یا دوینش قلعه است که در °39 و ´42 عرض شمالی و °72 و ´5 طول شرقی واقع شده است و 880‘1متر ارتفاع دارد (بروکهاوس، IIA / 834؛ BSE2, IV / 167؛ EI2) و بلندترین قلۀ بلخان کوچک را 777 متر نوشته‌اند. طول رشتۀ شمالی (بلخان بزرگ) 70 کمـ و رشتۀ جنوبی (بلخان کوچک) 30 کمـ است («دائرةالمعارف...1»، I / 187). نام خلیج بلخان که در بخش شمالی خلیج کراسنووُدسک در مشرق دریای خزر نیز قرار دارد، برگرفته از بلخان بزرگ است (بارتولد، III / 358؛ مفخم، 99).
چنین به نظر می‌رسد که در دشت میان دو رشته کوه بلخان بزرگ و کوچک، منطقه‌ای مسکونی و شهری به نام بلخان نیز وجود داشته است که محل آن چندان مشخص نیست. مارکوارت شهر بلخان در کنار مسیر قدیم آمودریا را با بلکان کوچک در بخش شرقی خلیج کراسنوودسک و یا شهر کوچک دیگری که بعدها پیروزشاه ساسانی آن را مسخر کرد، یکی می‌داند (ص .(55 شهر بلخان ظاهراً به ابیورد نزدیک بوده است (وحید قزوینی، 210، حاشیۀ 1). مقدسی (ص 285) ضمن بحث دربارۀ خوارزم کهن، به شهر خراب شدۀ بلخان اشاره می‌کند و می‌نویسد که مردم نسا و ابیورد در جست و جوی گاوان و چارپایان رها شده به آنجا می‌رفتند. ابوالغازی بهادرخان نام این کوه را ابوالخان آورده است (ص 288). بارتولد نام بلخان را پدید آمده از واژۀ پارسی «بالاخانه» دانسته است .(III / 359)
کوههای بلخان ظاهراً در سده‌های پیشین پناهگاه یاغیان و متواریان بوده است. در 416ق / 1025م محمود غزنوی به ترکمانان شمال جیحون اجازه داد که به جنوب درآیند و در دشت فراوه، ابیورد، سرخس و نسا پراکنده شوند، اما پس از چندی که مردم آن نواحی از فتنه و فساد این ترکمانان به محمود شکایت بردند، وی از کردۀ خود پشیمان شد و برای گوشمال ایشان بر سر آنان تاخت. در جنگ سختی که در نزدیکی فراوه درگرفت، حدود 4 هزار تن از ترکمانان کشته شدند و گریختگان به «بلخان کوه» پناه بردند (گردیزی، 190، 192؛ بیهقی، 77؛ ابناثیر، 9 / 378؛ سیدی، 42-43).
در سدۀ 10ق / 16م قبایل ترکمن سالور، شامل بخشهای تکه، یموت و ساریق در منطقۀ بلخان و سواحل رود اوزبوی مستقر شدند. در سدۀ 13ق خلیج بلخان نیز در تصرف قبایل یموت قرار گرفت (سارلی، 1 / 11، 33). اعتمادالسلطنه در 1267ق / 1851م از وجود 30 چاه در محل طوایف یموت در کوههای بلخان خبر داده است (2 / 1027).
از 1298ق / 1881م راه‌‌آهن ترکستان تا ناحیۀ قزل آروات، در منطقۀ بلخان امتداد یافت و در سالهای 1885- 1888م به سمرقند رسید. همین امر موجب شد که بلخان به یکی از مراکز مبادله و بازرگانی بدل گردد، ولی پس از احداث راه‌‌آهن اورنبورگ ـ تاشکند در 1323ق / 1905م بلخان اهمیت پیشین را از دست داد (بارتولد، همانجا).
مآخذ
ابناثیر، الکامل؛ ابوالغازی بهادرخان، شجرۀ ترک، به کوشش دمزن، آمستردام، 1970م؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآةالبلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش علی‌اکبر فیاض، مشهد، 1350ش؛ سارلی، اراز محمد، تاریخ ترکمنستان، تهران، 1373ش؛ سیدی، مهدی، نیمی ز ترکستان، نیمی زفرغانه، مشهد، 1371ش؛ گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1347ش؛ مفخم پایان، لطف‌الله، دریای خزر، ترجمۀ جعفر خمامی‌زاده، رشت، 1375ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ وحید قزوینی، محمد طاهر، عباس‌نامه، به کوشش ابراهیم دهگان، اراک، 1329ش؛ نیز:
Barthold, W. W., Sochineniya, Moscow, 1965; Brockhaus, EntsiklopedicheskiĮ slovar', St. Petersburg, 1891; BSE2; EI2; Kratkaya, geograficheskaya entsiklopediya, Moscow, 1960; Marquart, J., Erānšahr, Berlin, 1901.