برنئو
بُرْنِئو، سومین جزیرۀ بزرگ جهان پس از گرینلند و گینۀ جدید، واقع در جنوب غربی مجمع الجزایر فیلیپین و شمال جزیرۀ جاوه. حدود یك‌سوم وسعت شمالی و غربی آن به استثنای سلطان‌نشین برونئی (ه م) جزو فدراسیون مالزی، و بقیۀ آن كه 70٪ وسعت جزیره را در بر می‌گیرد، كالیمانتان نامیده می‌شود و بخشی از جمهوری اندونزی است. جزیرۀ برنئو از شمال غربی به جنوب دریای چین، از شمال به سولو، از مشرق به دریای سِلِب و ماكاسـار، و از جنـوب به دریـای جـاوه محـدود است (نك : «اطلس ... »، 112-113).
این جزیره میان °7 عرض شمالی و°4 و ´20 عرض جنوبی و از°106 و´40 تا°116 و´45 طول شرقی واقع است ( آسیاتیكا، II / 418). طول این جزیره از شمال شرقی به جنوب غربی 336‘1 كم و عرض آن در وسیع‌ترین منطقه 965 كم و وسعت آن 755 هزار كمـ2 است ( بریتانیكا، II / 169). بخش بزرگ جزیره برنئو كوهستانی است. بلندترین قلۀ آن كینابالو بیش از 4 هزار متر از سطح دریا ارتفاع دارد («برنئو ... »،npn.). سلسله كوههای مهم آن از شمال شرقی به جنوب غربی امتداد دارد. از بلندیهای مركزی این جزیره رودخانه‌های مهم و پرآبی سرچشمه می‌گیرد و در همۀ جهات به سمت دریاهای مجـاور جریان دارد. بیشتـر این رودها قابل كشتیرانی است. از مهم‌ترین آنها سمباس و كاپواس كه عرض آنها گاه از 500‘1 متر تجاوز می‌كند، نیز كاهایان، باریتو، ماهاكام، كایان، بَرام و بِتانگ لوپَر را می‌توان نام برد. این رودها و سرشاخه‌های آنها كه تا قلب جنگلها نفوذ دارد، مهم‌ترین شبكۀ ارتباط را برای حمل و نقل داخلی به بنادر تشكیل می‌دهد EI1, II / 744)؛ «برنئو»، npn.). سواحل مضرس برنئو، بندرگاههای مناسب و پناهگاههای مطمئنی برای كشتیها فراهم می‌سازد (WNGD, 163).
آب و هوای برنئو بهترین نمونه آب و هوای استوایی است كه از مشخصات آن گرما و رطوبت دائمی و اختلاف اندك میان دمای شب و روز در طول سال است. متوسط باران سالانۀ آن 800‘3 میلی‌متر است و بارانهای موسمی آن از اكتبر تا مارس ادامه می‌یابد (بریتانیكا، همانجا). مهم‌ترین پوشش گیاهی برنئو جنگلهای استوایی است كه از سواحل پست تا ارتفاعات مركزی همه جا را فرا گرفته است و محصولات آن مهم‌ترین اقلام صادرات جزیره را از زمانهای قدیم فراهم می‌كرده است. در این جنگلها بیش از دو هزار گونه رستنی وجود دارد كه مهم‌ترین آنها صندل، آبنوس، كافور، نارگیل، نخل ساگو، كائوچو، فلفل و انواع چوبهای صنعتی است و از میان گیاهان مختلف آن می‌توان
از رافْلِزیا كه بزرگ ترین گل در جهان است، نا م برد (همانجا؛ «در قلب ... »، npn.).
حیات‌وحش برنئو مانند درختان جنگلی آن متنوع است. جنگلهای انبوه استوایی این منطقه نه تنها برای فیلها و كرگدنها مناسب است، بلكه همچنین پناهگاهی برای گونه‌های مختلفی از حیوانات مانند میمون (گیبون و اورانگوتان)، خرس، گراز، گربۀ وحشی، انواع آهو، خفاش، انواع پرندگان همچون كركس، عقاب، طاووس، حواصیل و طوطی و خزندگان گوناگون است (همانجا؛ «دائرةالمعارف جهانی ... »، III / 992). خاك برنئو بجز بخشهایی كه اصالت آتش‌فشانی دارند، چندان مستعد كشاورزی نیستند. از جمله محصولات كشاورزی این جزیره برنج، ارزن، سیب‌زمینی شیرین (نیلوفر هندی)، نیشكر، آناناس و دیگر میوه‌های گرمسیری را می‌توان نا م برد (همانجا). در دامنه‌های كوهستانی تنباكو از نوع مرغوب آن به دست می‌آید و اخیراً مزارع قهوه، كاكائو و كنف در حال افزایش است (بریتانیكا، همانجا).
برنئو از گذشته شهرتی در تولید فلزات داشته، ولی در واقع از نظر كانی چندان غنی نیست و ذخائر و شرایط استخراج آن طوری نبوده كه سرمایه‌گذاری خارجی را تشویق نماید. با این حال، طلا، الماس، آنتیموان (سنگ سرمه)، جیوه، گچ و دیگر كانیها از اوایل سدۀ 19 م با روشهای سنتی استخراج می‌شده است (همانجا). سنگ آهن از نوع مرغوب با عیار 60٪ تا 80٪ كه از نوع اروپایی آن بهتر است، در این جزیره به دست می‌آید ( آسیاتیكا، II / 420). همچنین معادن زغال سنگ و میدانهای بزرگ نفتی در این جزیره وجود دارد («دائرةالمعارف كلمبیا»، I / 249).
جمعیت و تركیب آن: برنئو از نظر جمعیت با نواحی پرجمعیت جنوب شرقی آسیا قابل مقایسه نیست، زیرا با وجود وسعت زیاد به علت آب و هوای گرم و مرطوب استوایی و وجود بومیان ناسازگار، عناصر غیر بومی كمتر به داخل جزیره نفوذ كرده، و بیشتر در نوارهای ساحلی سكنی گزیده‌اند و در نتیجه بیشتر نواحی داخلی تا حدی خالی از سكنه مانده است ( بریتانیكا، همانجا). جمعیت این جزیره در 1381 ش / 2002 م حدود 16 میلیون نفر بوده است كه از این میان حدود دو میلیون نفر در ساراواك، دو میلیون نفر در صباح، 300 هزار نفر در برونئی و بقیه در كالیمانتان زندگی می‌كنند («جزیره ...»، npn.). تركیب قومی ساكنان برنئو از 3 عنصر دیاكها و مالایاییهای مسلمان، چینیها و شمار اندكی اروپاییان تشكیل شده است ( بریتانیكا، همانجا).
شهرها و بنادر عمده برنئو اینهاست: پونتیانك، بالیك پاپان، بَنجِرمَسین، كوچینگ، تاراكان و سانداكان («دائرةالمعارف كلمبیا»، همانجا).
پیشینۀ تاریخی
كهن‌ترین اشارات به این جزیره در كتاب «راهنمای جغرافیایی» بطلمیوس در اواسط سدۀ 2 م آمده است. وی از این جزیره با نا م سرزمین اورانگ اوتان و كینابالو یاد كرده است (نك : EI1, II / 745). در سدۀ 5 م بازرگانان چینی به این جزیره آمد و شد داشتند، اما در منابع چینی هیچ اشاره‌ای به مراكز تجاری و اقامت آنها در این جزیره نشده است («دائرة المعارف كلمبیا»، همانجا). برپایۀ كهن‌ترین نوشته‌های چینی در سدۀ 4 ق / 10 م از سواحل غربی برنئو كافور به چین صادر می‌شده است (EI1، همانجا). در سدۀ 13 م پادشاهی مالایایی برنئو در این جزیره تشكیل شد و شهر سمباس در آن دوره بنیاد گردید. این پادشاهی در آغاز تابع حكومت جوهور در شبه جزیره مالایا بود. در همین دوران هندوان جزیرۀ جاوه، پادشاهی ماجاپاهیت را تأسیس كردند كه محل استقرار آنان شهر سوكادانا بود. این حكومت نفوذ خود را به سرتاسر سواحل جنوب غربی این جزیره گسترش داد («دائرةالمعارف كلمبیا»، همانجا). بازرگانان مسلمان در سدۀ 10 ق / 16 م دین خویش را در برنئو انتشار داده بودند؛ زیرا در 918 ق / 1512 م كه اسپانیاییها به ساحل شمال غربی این جزیره رسیدند، پادشاهی مسلمان بر برونئی سلطنت می‌كرد. در این هنگام اول بار اسلام از طرف مرد م بنجرمسین (سلطان‌نشینی در جنوب جزیره) پذیرفته شد. بدین ترتیب كه این مردم برای سركوب یك شورش از حكومت اسلامیی كه بر ویرانه‌های سلطان‌نشین ماجاپاهیت بنا شده بود، تقاضای كمك كردند و این كمك به شرط پذیرش اسلام از سوی آنان صورت گرفت. بنابراین، شماری از مسلمانان جاوه به آنجا رفتند و شورش را فرونشاندند و به تبلیغ و نشر اسلام پرداختند (آرنولد، 285-286). در اوایل سدۀ 11 ق / 17 م یك سیاح كه از این جزیره دیدن كرده بود، از دین اسلا م به عنوان دین عمومی در طول ساحل یاد كرده است، اما مردم مناطق مركزی برنئو به گفته وی بت‌پرست بودند (همانجا). بعدها جوامع مختلف مالایایی و چینی كه از قدی م در برنئو اقامت داشتند و نیز بردگانی كه از جاهای دیگر به آنجا آورده شده بودند و همچنین قبایل كوچك دیاك همه به اسلام روی آوردند؛ در نتیجه نژاد مسلمانان امروزی برنئو آمیزه‌ای است از نژادهای مختلف (همانجا).
پرتغالیها و اسپانیاییها نخستین مردم از كشورهای استعماری بودند كه پایگاههایی تجاری در طول سواحل برنئو تأسیس كردند و با سلاطین محلی قراردادهایی منعقد ساختند، ولی در اوایل سدۀ 17 م انحصارات بازرگانی آنها به وسیلۀ سوداگران هلندی و انگلیسی تازه وارد شكسته شد. با آمدن هلندیها و انگلیسیها رقابت میان 4 قدرت استعمارگر برای تسلط بر نقاط گوناگون برنئو شدت پذیرفت، تا جایی كه تازه‌واردان، دست پرتغالیها و اسپانیاییها را كوتاه كردند. هلندیها چه از طریق جنگ و چه با عقد قرارداد با سران دولتهای مسلمان بر سراسر جنوب جزیره مسلط شدند و انگلیسیها حدود یك‌سوم شمال و غرب جزیره را كه شامل ساراواك، برونئی و صباح می‌شد، به تصرف خود درآوردند و آن را برنئوی شمالی یا برنئوی بریتانیا نامیدند (میلر، 99-100). همواره میان هلندیها و انگلیسیها در این جزیره بر سر متصرفاتشان جنگ و جدالهایی در می‌گرفت، تا اینكه در 1308 ق / 1891 م این دو دولت به موجب قراردادی دست از منازعه كشیدند و مرز متصرفات خود را به همان صورت كه وجود داشت، پذیرفتند («دائرةالمعارف جهانی»، همانجا).
در جنگ جهانی دو م ژاپنیها برنئو را به تصرف خود درآوردند و هلندیها و انگلیسیها را از جزیره بیرون كردند، ولی با شكست ژاپن در 1324 ش / 1945 م دوباره پرچمهای انگلیس و هلند در برنئو افراشته شد و بخشهای ساراواك و برونئی به صورت متصرفات امپراتوری بریتانیا درآمد؛ اما در بخش جنوبی، هلندیها با مبارزات سرسخت ناسیونالیستهای اندونزی مواجه شدند و پس از برخوردهای شدید در 1328 ش / 1949 م قدرت به دست انقلابیون اندونزی افتاد و سال بعد به موجب قانون اساسی اندونزی، برنئوی هلند رسماً جزو سرزمین جمهوری اندونزی شد. انگلستان در 1342 ش / 1963 م از ساراواك، برونئی و صباح چشم پوشید (فیتزجرالد، 345) و این دو منطقه به فدراسیون مالزی ملحق شدند، ولی سلطان نشین كوچك برونئی (ه م) همچنان تحت حاكمیت بریتانیا باقی ماند، تا آنكه در 1363 ش / 1984 م به استقلال رسید.
مآخذ
آرنولد، توماس، تاریخ گسترش اسلام، ترجمۀ ابوالفضل عزتی، تهران، 1358 ش؛ نیز:
Asiatica; «Borneo - - An Awesome Island», www.pbs.org / edens / borneo / awesome.html; Britannica, micropaedia, 1978; Britannica Atlas, Chicago, 1996; The Columbia Encyclopedia, New York, 1963; EI¹; Fitzgerald, C. P., A Concise History of East Asia, London, 1974; «The Heart of Borneo», www.worldwildlife.org / expeditions / borneo / about.htm; «The Island of Borneo», www.earthisland.orga / borneo / borneo.html; Miller, H., The Story of Malaysia, London, 1965; The Universal Standard Encyclopedia, New York, 1954; WNGD.