باباسماسی

باباسَمّاسی، خواجه محمد، عارف و صوفی سدۀ 8 ق در ماوراءالنهر. وی كه در روستای سماس از توابع قصبۀ رامتین در حدود بخارا زاده شد (كاشفی، 1/ 73؛ قصوری، 431)، از مشایخ سلسلۀ خواجگانی بود كه نسبتشان به خواجه ابویعقوب یوسف همدانی می‌رسید (پارسا، 46؛ ایرانیكا، III/ 294). باباسماسی مرید خواجه علی رامتینی، معروف به «حضرت عزیزان» بود و همراه او از بخارا به خوارزم رفت (غلام سرور، 1/ 545) و حداقل تا زمان درگذشت استاد (721ق)، در آن دیار حضور داشت ( ایرانیكا، همانجا). خواجه علی رامتینی پیش از مرگ، باباسماسی را به جانشینی خود برگزید و دیگر مریدان را به متابعت از او امر كرد (كاشفی، همانجا). 
شهرت باباسماسی بیشتر بدان سبب است كه خواجه بهاءالدین نقشبند مؤسس سلسلۀ نقشبندیه را در كودكی به عنوان فرزند روحانی خویش پذیرفته بود (همو، 1/ 74، 95؛ جامی، 385؛ پارسا، 47، 124؛ بخاری، 79، 113). گفته‌اند كه وی پیش از تولد بهاءالدین، ظهور او را پیش‌بینی می‌كرد. چون بهاءالدین زاده شد، جدش كه خود از مریدان باباسماسی بود، او را به حضور شیخ آورد و باباسماسی هم آن نوزاد را فرزند روحانی خویش خواند و خلیفۀ خود امیر كُلال را به شفقت در حق او و تربیتش دستور داد (كاشفی، همانجا؛ جامی، 386؛ پارسا، 47- 48؛ بخاری، 79-80؛ غلام سرور، همانجا؛ یمینی، 327)؛ و نیز گفته‌اند كه بهاءالدین تلقین ذكر را از باباسماسی گرفته است (بخاری، 145). 
باباسماسی را در شمار صوفیان اهل جذبه و سكر یاد كرده‌اند (كاشفی، 1/ 74). خلفای چهارگانۀ او عبارتند از: خواجه صوفی سوخاری، خواجه محمد (یامحمود) سماسی فرزند وی (غلام سرور، 1/ 546)، سدیگر دانشمند علی، و چهارم كه از همه افضل و اكمل بوده، سیدامیر كلال نام داشته، و جانشین و خلیفۀ اصلی او به شمار می‌رفته است. (دربارۀ او، نك‍ : كاشفی، 1/ 75-76؛ نبهانی، 1/ 255). 
خزینةالاصفیا نخستین مأخذی است كه در آن سال وفات باباسماسی 755ق/ 1354م ضبط شده است (غلام‌سرور، همانجا)، سپس دیگر منابع حتى به روز فوت وی (10 جمادی‌الآخر همان سال) در سماس تصریح كرده‌اند (قصوری، 434؛ نیز نك‍ : مجددی، 189). 

مآخذ

بخاری، صلاح، انیس الطالبین و عدة السالكین، به كوشش خلیل ابراهیم صاری اوغلی و توفیق هاشم‌پور سبحانی، تهران، 1371 ش؛ پارسا، خواجه محمد، رسالۀ قدسیه، به كوشش محمد اقبال، راولپندی، 1975 م؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به كوشش محمود عابدی، تهران 1370 ش؛ غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، لكهنو، 1290 ق/ 1873 م؛ قصوری، محمدصادق، تذكرۀ نقشبندیۀ خیریه، لاهور، 1988 م؛ كاشفی، علی، رشحات عین الحیات، به كوشش علی‌اصغر معینیان، تهران، 1356 ش؛ مجددی، محمد یوسف، جواهر نقشبندیه، فیصل‌آباد، 1990 م؛ نبهانی، یوسف، جامع كرامات الاولیاء، به كوشش ابراهیم عطوه عوض، قاهره، 1394 ق/ 1974 م؛ یمینی، غریب، لطایف اشرفیه، دهلی، 1295 ق؛ نیز: