اکمل
اَكْمَل، یا اكمل‌الدین محمدبیگ بدخشی (1054-1130 ق / 1644- 1718 م)، شاعر پارسی‌گوی و عارف كشمیری. وی از اعقاب خواجه احمد یسوی بود. نیاكان او از تاشكند به بدخشان مهاجرت كرده، و در زمان اكبرشاه به دهلی آمده بودند. محمدبیگ در كشمیر به دنیا آمد (غلام سرور، 2 / 366؛ دیده مری، 472؛ ظهورالدین، 3 / 619؛ آفاقی، 82). ملك محمدخان، جد پدری وی، مدتی ناظم كشمیر بود. محمد در نوجوانی مورد لطف شاه جهان قرار گرفت و پادشاه لقب كامل بیگ خان را به او اعطا نمود و او را تحت تعلیم و تربیت قرار داد. وی با داراشكوه و اورنگ زیب همدرس بوده است (غلام سرور، آفاقی، همانجاها؛ راشدی، 1 / 110؛ تیكو، 56).
اكمل در كودكی پدرش را از دست داد و در جوانی به زهد و عرفان گرایش یافت و خدمت دربار را رها كرده، به حلقۀ صوفیان پیوست؛ در طریقت، مرید خواجه حبیب الله گنایی (كشمیری) بود و در این راه اهتمامی بلیغ داشت، به حدی كه در 12 سالگی به مقام نیابت و در 25 سالگی به مقام خلافت مرشد خود رسید (غلام سرور، دیده مری، ظهورالدین، همانجاها).
اكمل در تصوف پیرو طریقۀ كبرویه و همدانیه بود و مكرراً نسبت معنوی خود را به مولانا جلال‌الدین بلخی اظهار داشته، و او را پیر كامل دانسته، و مثنوی بحرالعرفان را به پیروی از مثنوی مولوی به نظم درآورده است (تیكو، آفاقی، همانجاها).
اشعاری به فارسی از اكمل‌الدین باقی مانده كه در آنها از تشبیهات، استعارات و داستانهایی برگرفته از ادبیات محلی كشمیری استفاده شده است. از ویژگیهای كلام اكمل شباهتهایی است كه با اشعار عرفانی عطار و مولوی دارد.
علاوه بر مثنوی بحر العرفان كه در 4 جلد تنظیم گردیده است، وی قصیده‌ای بلند به نام «مخبرالاسرار» دارد كه در آن از سیر و سفر روحانی خود در عوالم لاهوت و ناسوت و ملكوت سخن گفته، و احوال و مقامات سلوك را بیان داشته است (دیده مری، آفاقی، همانجاها). منظومۀ دیگری از وی به نام جواهر الاسرار بر جای مانده كه در آن از سبك شعر عطار پیروی شده است. اكمل نخستین شاعر كشمیری است كه داستانهایی محلی چون «اكه نندن» را به نظم درآورده است (تیكو، دیده مری، همانجاها).
ابومحمد حسن بن حافظ ولی‌الله كبروی كشمیری كتاب تحفة الاكملیه را در شرح احوال و اقوال اكمل نوشته، و در آن از جانشینان و بازماندگان او نیز سخن گفته است. این كتاب به ضمیمۀ «میمیه» یا «مخبرالاسرار» اكمل در 1350 ق / 1932 م در لاهور به طبع رسیده است (استوری، I(2) / 1065). از جانشینان اكمل، شیخ نعمت‌الله كلو و میرزا فرهاد بیگ و حاجی عبدالسلام قلندر و عبدالوهاب نوری، صاحب كتاب فتحات كبرویه، و خواجه محمداعظم نقشبندی دیده مری را می‌توان ذكر كرد (راشدی، 1 / 111؛ آفاقی، همانجا).
از آثار اكمل جلد اول بحر العرفان به كوشش میر حبیب‌الله كاملی ــ متولی مقبرۀ اكمل ــ در 1381 ق در سرینگر به طبع رسیده، و گزیده‌هایی از برخی دیگر از سروده‌های او در تذكره‌ها و تواریخ كشمیر نقل، و منتشر شده است (تیكو، همانجا).
مآخذ
آفاقی، صابر، «صوفیان كشمیر و نقش آنان در نشر فرهنگ و ادب فارسی»، هنر و مردم، تهران، 1350 ش، شم 112 و 113؛ تیكو، گرداری، پارسی‌سرایان كشمیر، تهران، 1342 ش؛ دیده مری، محمداعظم، واقعات كشمیر، لاهور، 1995 م؛ راشدی، حسام‌الدین، تذكرۀ شعرای كشمیر، لاهور، 1983 م؛ ظهورالدین احمد، پاكستان مین فارسی ادب، لاهور، 1977 م؛ غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، كانپور، 1929 م؛ نیز:
Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972.
مرجان افشاریان