اورومچی
اورومْچی، شهر و مركز منطقۀ مستقل اویغور سین كیانگ در شمال غرب چین. این شهر در °43 و ´48 عرض شمالی و °87 و ´35 طول شرقی («اطلس ... »، 182) در شمال كوههای تیان شان ( ختای ... ، I/ 117) بر فلاتی به ارتفاع 912 متر («دایرةالمعارف ایتالیا»، XXXIV(2)/ 840) كنار رودخانۀ اورومچی (GSE, XXVII/ 683) واقع است. این شهر مركز تجارتی تركستان چین (سین كیانگ) به شمار می‌آید و بر سر راههای بازرگانی منطقه به روسیه، لانچو و كاشغر قرار دارد ( آمریكانا، XXXVII/ 611) و راه آهن لانشین به آن ختم می‌شود (GSE، همانجا). ارتباط اورومچی با دیگر نقاط از طریق دو بزرگراه، یكی در مسیر شبكۀ راه آهن چین و دیگری میان دو رودخانۀ جونگار و تاریم برقرار می‌شود ( بریتانیكا، میكرو، IX/ 779).
تا آخر سدۀ 19 م محققان بر آن بودند كه اورومچی در محل شهر قدیمی بش بالغ واقع است (بارتولد، III/ 374؛ ختای، IV/ 141). در 1896م گروم گرژیمایلو در جلد اول سفرنامۀ خود در صحت این مطلب تردید كرد و احتمال داد كه خرابه‌های بش بالغ در شرق اورومچی در نزدیكی گوچِن است. وی در جلد دوم كتاب خود براساس نوشته‌ای از «منگو ـ یومو ـ تسزی» قطعیت آن را تأیید كرد (بارتولد، نیز ختای، همانجاها؛ «دایرةالمعارف ترك»، XXXIII/ 217). در 1903 م هم «شاوان» بدون اطلاع از نوشتۀ گرژیمایلو و بر اساس یك نوشتۀ دیگر چینی همین مطلب را ابراز داشت و در 1908م دبژف تصریح كرد كه خرابه‌های بش بالغ در نزدیكی شهری كه امروزه پوچن تسی نام دارد، واقع است (بارتولد، III/ 374, V/ 353).
به گفته‌ای دیگر، شهر چی چین تلس مذكور در سفرنامۀ ماركوپولو همان اورومچی كنونی است (نک : ختای، I/ 117). اورومچی در مسیر جادۀ ابریشم قرار داشت. این جاده در گوچن به دو شاخه تقسیم می‌شد و راه شمالی آن از اورومچی می‌گذشت و به سوی آسیای مركزی ادامه می‌یافت (گومیلف، 42).
اورومچی كلمه‌ای مغولی به معنی «چراگاه زیبا» است ( بریتانیكا، همانجا؛ توریسم، 108). اورومچی را «اروم‌تسی» و «وولوموچی» و به زبان چینی «تیهوا» گفته‌اند ( دایرةالمعارف فارسی؛ آمریكانا، همانجا؛ WNGD, 1269).
قوم اویغور در سدۀ 3 م به این منطقه راه یافت و در آنجا سکنى گزید ( بریتانیكا، ماكرو، XVI/ 794). سرزمین اویغورها در سدۀ 7 ق/ 13م زیر سلطۀ حكومت مغول قرار گرفت (شرف‌الدین، 81). ابن بطوطه این منطقه (ختا) را از حیث آبادانی، بهترین كشور جهان معرفی می‌كند (2/ 752). اویغورها كه براثر تماس با مبلغان و عابدان مانوی مقیم سرزمین سغد، مانوی مذهب شده بودند (ورهرام، 146؛ EI1, VIII/ 902)، از سدۀ 7ق به اسلام روی آوردند و در سدۀ 9 ق/ 15 م دین اسلام سرتاسر این منطقه را فراگرفت (بارتولد، II(1)/ 46؛ بریتانیكا، ماكرو، XVIII/ 792-793).
اورومچی در سدۀ 18م دوباره به چین پیوست و پس از آنکه در 1760م چند پایگاه نظامی در آن ساخته شد و یك شهر چینی در كنار آن برپا گردید، به پایگاه مهم نظامی شمال غرب چین بدل گشت (همان، میكرو، IX/ 779). در قیام مسلمانان سین كیانگ در برابر سلطۀ حكومت مركزی چین، اورومچی در 1281 ق/ 1864 م به تصرف مسلمانان درآمد، ولی در 1293 ق/ 1876 م نیروهای دولتی آن را باز پس گرفتند (همانجا). در 1301 ق/ 1884 م استان سین كیانگ ایجاد شد و مركز آن از ایلی به اورومچی منتقل گردید («سین كیانگ ... »، 8).
اورومچی از 1949 م/ 1328 ش روبه صنعتی شدن گذاشت ( بریتانیكا، همانجا) و در 1955 م/ 1334 ش كه سین كیانگ به منطقۀ مستقل بدل شد، مركز آن اورومچی توسعۀ بیشتری یافت («سین كیانگ»، 22؛ بریتانیكا، همانجا). زبان اكثریت مردم اورومچی اویغوری است. علاوه بر اویغورها، اقلیتهایی هم از جمله قزاقها، دونگالها و مانجوها در اورومچی ساكن هستند (همانجا). جمعیت این شهر كه در 1953 م/ 1332ش، 700‘140 نفر بود ( آمریكانا، XXVII/ 611)، در 1993م/ 1372ش به 500‘336‘1 نفر افزایش یافت («سین كیانگ»، 4, 43).
از 1949 م همزمان با پیشرفت صنعتی، شبكۀ آبیاری شهر در دامنۀ كوههای تیان شان توسعه داده شد و این كار همراه با ماشینی كردن كشاورزی، تولید غلات و دیگر محصولات را افزون ساخت ( بریتانیكا، همانجا؛ GSE, XXVII/ 683)، در 1952م/ 1331 ش یك مدرسۀ عالی كشاورزی هم در اورومچی ایجاد شد (WNGD، همانجا)؛ اما اهمیت اقتصادی اورومچی بیشتر به غنای منابع معدنی آن مربوط است ( بریتانیكا، همانجا؛ «سین كیانگ»، 45). اورومچی را به سبب داشتن ذخایر فراوان زغال سنگ «شهری بر زغال» نام داده‌اند (همانجا). منابع نفتی این شهر هم كه از 1959 م به تولید رسید، آن را به یكی از مناطق مهم نفت خیز چین بدل كرد ( بریتانیكا، همانجا؛ طوغان، I/ 582). صنایع مهم اورومچی شامل تولید سیمان، شیشه، كاغذ، آهن و فولاد، فرآورده‌های غذایی، نساجی، شیمیایی و ماشین آلات است (GSE، همانجا).
در اورومچی علاوه بر دانشگاه سین كیانگ كه از 1960 م/ 1339ش آغاز به كار كرد ( آمریكانا، WNGD، همانجاها)، چندین مؤسسۀ فرهنگی و مراكز آموزش عالی، ازجمله آموزش اویغوری، زبانهای اقلیتها، نیز زبان روسی و علوم پزشكی و كشاورزی وجود دارد ( بریتانیكا، همانجا).
مآخذ
ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، 1361 ش؛ دایرة المعارف فارسی؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به كوشش عصام‌الدین اورونبایوف، تاشكند، 1972 م؛ ورهرام، غلامرضا، تاریخ آسیای مركزی در دوران اسلامی، مشهد، 1372 ش؛ نیز: