امام جمارانی
امـام‌جمارانـی \ emām jamārānī\ ، سیـد مهـدی، از علمای شمیران، دارای سوابق انقلابی و سیاسی، نیز از افراد نزدیک به بیت آیت‌الله خمینی، و رئیس سازمان حج و اوقاف و امور خیریه طی سالهای 1363 تا 1376 ش.
آیت‌الله سید مهدی امام‌جمارانی در 16 بهمن 1314 ش در جماران به دنیا آمد. پدرش آیت‌الله سید حسن هاشمی علیا، مشهور به امام‌جمارانی بود. سید حسین و سید ابراهیم، پدربزرگ و جد پدری سید مهدی نیز از روحانیان روستای جماران بودند. پدر سید ابراهیم سید ابوالقاسم دربندی نام داشت که از دربند به جماران آمده بود. در این خانواده، سید مهدی امام‌جمارانی نخستین کسی است که این شهرت را به‌عنوان نام خانوادگی خود برگزیده است. وی تحصیلات ابتدایـی را در مـدرسۀ نراقی شمیران ــ که بین جماران و نیاوران واقع بود ــ آغاز کرد و پس از به پایان رساندن دورۀ ابتدایی، در پانزده‌سالگی، به مدرسۀ علوم دینی قم وارد شد تا به کسوت روحانیان درآید. وی در مهاجرت به قم، برادر بزرگ‌ترش، سید حسین را نیز به همراه داشت. آن دو پس از کسب مقدمات علوم دینی، به محضر استادان برجسته راه یافتند و بدین‌ترتیب، لمعه و مکاسب را نزد شیخ مصطفى اعتمادی و کفایه را نزد آیت‌الله میرزا حسن مرندی فرا گرفتند.
در میانۀ دهـۀ 1330 ش، به‌جز آیت‌الله العظمى بروجردی ــ که عالم درجۀ اول حوزۀ علمیۀ قم به شمار می‌آمد ــ آیت‌الله محمدتقی خوانساری، آیت‌الله محمد کوه‌کمره‌ای و آیت‌الله صدرالدین صدر (پدر امام موسى صدر) از دیگر مدرسان حوزۀ علمیۀ قم به شمار می‌آمدند و به «علمای ثلاثه» شهرت داشتند. در همین ایام، آیت‌الله روح‌الله خمینی و آیت‌الله محمدرضا گلپایگانی از مدرسان متأخر حوزه بودند.
سید مهدی امام‌جمارانی پس از پایان مقطع مقدمات در 18 سالگی، به دست آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی در حرم حضرت معصومه (ع) به کسوت روحانیت درآمد. طی سالهای 1335-1336 ش، آیت‌الله سید روح‌الله خمینی درسهای فلسفه، عرفان و کلام تدریس می‌کرد و به سبب توجه کمتر روحانیان به فلسفه، شمار شاگردان وی بسیار محدود بود، اما با شروع کسالت، و سپس درگذشت آیت‌الله بروجردی در 1340 ش، آیت‌الله خمینی، تدریس فلسفه را کنار گذاشت و شروع به تدریس فقه و اصول کرد و بدین‌ترتیب، سید مهدی امام‌جمارانی به محضر وی راه یافت. در آغاز، مجلس درس آیت‌الله خمینی در مسجد سلماسی تشکیل می‌شد، اما با افزایش تعداد شاگردان، به مسجد اعظم قم انتقال یافت و به یکی از شلوغ‌ترین کلاسهای حوزۀ علمیۀ قم تبدیل شد. یکی از جذابیتهای مجلس درس آیت‌الله خمینی، رونق خطابه‌های پرشور سیاسی او حین درس بود؛ چیزی که تا آن زمان سابقه نداشت. اندکی بعد، واقعۀ 15 خرداد 1342 اتفاق افتاد و با دستگیری آیت‌الله خمینی، جلسات درس او نیز تعطیل شد. در این زمان، سید مهدی امام‌جمارانی به نهضتی پیوسته بود که آیت‌الله خمینی آن را رهبری می‌کرد.
در 1343 ش، به دعوت یکی از روحانیان شهر خمین، سید مهدی امام‌جمارانی برای وعظ در ماه رمضان به خمین رفت، اما در شب عید فطر آن سال، به اتهام تبلیغ به نفع آیت‌الله خمینی دستگیر شد و به اراک، و سپس به تهران انتقال یافت. در تهران، یک ماه در زندان قزل‌قلعه، و یک ماه نیز در زندان شهربانی به‌سر برد. پس از آزادی، به جماران بازگشت و به جای پدر، که حالا به سبب کسالت توان رسیدگی به امور دینی اهالی جماران و امامت مسجد جامع آن را نداشت، امور دینی جماران را برعهده گرفت، اگرچه در ایام طلبگی، هرسال برای تبلیغ به جماران می‌آمد و حتى در روستاهای اطراف جماران نیز به منبر می‌رفت.
از 1343 تا 1357 ش/ 1964- 1978 م، فعالیت سیاسی سید مهدی امام‌جمارانی در غیاب آیت‌الله خمینی، همچنان ادامه داشت. مهم‌ترین فعالیت سیاسی او در این مدت، دریافت اعلامیه‌های آیت‌الله خمینی، تکثیر، و انتشار آنها بود. در این مدت، رابط او و آیت‌الله خمینی، سید احمد خمینی بود و به صورت تلفنی، از ارسال اعلامیه‌ها به جماران خبر می‌داد. در این ایام، سید احمد خمینی یکی از دوستان نزدیک سید مهدی امام‌جمارانی بود. در 1347 ش، سید مهدی با دختر سید جعفر هشترودی، از علمای تبریز، ازدواج کرد و در 1348 ش، به سفر حج رفت و به این بهانه در راهِ بازگشت، به مدت 4 ماه در نجف اشرف توقف کرد. در آن زمان، آیت‌الله خمینی در این شهر به حالت تبعید به سر می‌برد و قصد امام‌جمارانی از توقف در نجف، درک محضر وی بود. سال بعد (1349 ش/ 1970 م)، دوباره به عراق مراجعت کرد و به مدت 5 ماه در نجف اشرف، در منزل حسن کروبی، برادر بزرگ‌تر مهدی کروبی، ماند و به غیر از آیت‌الله خمینی، با سید محمود دعایی، مهدی کروبی، حشمتی و املایی نیز معاشرت می‌کرد. در هر دو سفر، به هنگام بازگشت در مرز قصر شیرین، به مدت 3 روز بازداشت شد.
تشکیل جامعۀ روحانیت مبارز از اتفاقهای مهمی بود که در 1356 ش رخ داد. به گفتۀ امام‌جمارانی ــ که از اعضای مؤسس آن نیز به شمار می‌آید ــ هدف از تأسیس این تشکل، سرعت بخشیدن به نهضت انقلابی آیت‌الله خمینی بود. برای تحقق این منظور، او به همکاری دیگر روحانیان نیاز داشت؛ بنابراین، برای کسانی که مورد توجه عموم مردم بودند، دعوت‌نامه ارسال، و آنها را به عضویت در این جامعه دعوت می‌کرد. در عین حال، عده‌ای نیز خود، اعلام آمادگی می‌کردند که در این صورت، درخواست آنان در جلسه‌ای بررسی می‌شد.
با شکل‌گیری جلسۀ روحانیت مبارز تکثیر اعلامیه‌ها، برگزاری راه‌پیماییها و اعتصابات از طریق ایشان و با هماهنگی مساجد صورت می‌گرفت. بسیاری از این انقلابیون همچون آیت‌الله علی خامنه‌ای، لاهوتی، محلاتی، سه‌دهی، اعتمادزاده، حجازی و دیگران به منزل سید مهدی امام‌جمارانی در جماران رفت‌وآمد می‌کردند. حتى به درخواست سید محمدحسین بهشتی، مفتح و موسوی اردبیلی، خانه‌ای در جماران برای اسکان و اختفای این انقلابیون توسط وی اجاره شد. این‌گونه فعالیتها، سازمان اطلاعات و امنیت (ساواک) را به تحرکات سید مهدی امام‌جمارانی به‌شدت مظنون کرده بود؛ ازاین‌رو، مأموران ساواک وی را مکرر احضار، و بازجویی می‌کردند. پس از فوت سید مصطفى خمینی و انتقال برادرش، سید احمد، به نزد پدر، ارتباط امام‌جمارانی با بیت آیت‌الله خمینی بیش از پیش شد.
با پیروزی انقلاب، سید مهدی امام‌جمارانی یکی از اعضای کمیتۀ استقبال از آیت‌الله خمینی بود. این کمیته مدرسۀ علوی را برای اسکان ایشان انتخاب کرد؛ زیرا ایشان پیغام فرستاده بود که محل اسکانشان شمال شهر نباشد. به هنگام ورود آیت‌الله خمینی به تهران، امام جمارانی در مقابل دانشگاه تهران حضور یافت؛ اما بـه سبب ازدحام جمعیت بـه فرودگاه نرسید. شب 12 بهمن ــ که آیت‌الله خمینی در تهران بود ــ سید احمد خمینی با منزل امام‌جمارانی تماس گرفت و گفت: «ما در منزل داماد برادر آیت‌الله خمینی (آیت‌الله پسندیده) هستیم. درحالی‌که نه عبا داریم، نه عمامه و نه کفش». ایشان عبا و عمامه‌های خود و آیت‌الله موسوی خوئینیها را برای آیت‌الله خمینی و سید احمد به محل سکونت ایشان فرستاد.
3 روز از حضور آیت‌الله خمینی در تهران گذشته بود که سید احمد خمینی در تماسی تلفنی، امام‌جمارانی را برای دیدار با آیت‌الله خمینی دعوت کرد. امام جمارانی در حدود 19 بهمن 1357 برای نخستین‌بار به آیت‌الله خمینی پیشنهاد داد تا برای سکونت به جماران برود. ایشان در جواب گفته بود، میل ندارد برای اسکان، شمال شهر را انتخاب کند.
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، منازل بسیاری از وابستگان به رژیم پهلوی در جماران و اطراف آن بود: باغ و منزل سپهبد فضل‌الله زاهدی، باغ و منزل سپهبد نعمت‌الله نصیری، باغ و منزل سپهبد عظیمی و همین‌طور ادارۀ تشریفات دربار که در جمشیدیه مستقر بود. هنگامی‌که دستور رسید باید این منازل تصرف شوند، زیر نظر سید مهدی امام‌جمارانی، اسباب قیمتی آنها و اسناد، و مدارک ادارۀ تشریفات وزارت دربار به حسینیۀ جماران انتقال یافت. ماشینهای توقیف‌شده هم به دستور او، در باغ منزل زاهدی نگهداری می‌شد. با تشکیل بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی، همۀ اموال توقیف‌شده به این بنیاد تحویل گردید. همچنین اسناد و مدارک ادارۀ تشریفات به درخواست آیت‌الله سید محمد خامنه‌ای به محل سکونت امام خمینی در مدرسۀ علوی ارسال شد.
مدت اقامت امام خمینی در تهران زیاد نبود؛ بنابراین ملاقات دوم سید مهدی امام‌جمارانی با ایشان در قم صورت گرفت. در آن مدت، وی چند بار به قم مراجعت کرد و سید احمد خمینی نیز در همۀ سفرهای خود به تهران، به منزل امام‌جمارانی می‌آمد تا اینکه امام خمینی در اثر سکتۀ قلبی به بیمارستان قلب تهران انتقال یافت. در مدت یک ماه و نیم بستری بودن امام، امام‌جمارانی هر روز در بیمارستان حضور می‌یافت. پس از ترخیص امام خمینی از بیمارستان، به توصیۀ پزشکان معالج، مقرر شد تا وی برای دسترسی به بیمارستان قلب، در تهران سکونت یابد؛ بنابراین امام مدتی در دربند سکونت یافت، اما از محل سکونت خود به شدت ناراحت بود و به سید احمد خمینی اخطار کرد: «در صورتی‌که جای مناسبی برای من درنظر نگیرید، به قم باز می‌گردم».
از آنجا که برای یافتن منزلی مناسب، 4 روز وقت بود، امام‌جمارانی، سید احمد، شجونی و دیگران به جست‌وجوی محل مناسبی برای سکونت امام خمینی پرداختند. در یکی از این روزها، که همه برای صرف ناهار در خانۀ امام‌جمارانی بودند، شجونی، خانۀ وی را برای سکونت امام پیشنهاد داد و در نهایت، امام خمینی این خانه را برای سکونت انتخاب کرد.
بدین ترتیب امام‌جمارانی مدت 3 ماه در منزل آیت‌الله موسوی خوئینیها اسکان یافت که یک کوچه با منزل امام فاصله داشت. سپس، منزل دیگری در جماران، با دوکوچه فاصله از منزل امام اجاره کرد. در این منزل دو طبقه، در طبقۀ همکف سید مهدی امام‌جمارانی، و در طبقۀ دوم سید احمد خمینی زندگی می‌کرد.
در 1359 ش، امام‌جمارانی طی حکمی از سوی امام خمینی، به‌عنوان یکی از دو نمایندۀ ایشان در شورای مرکزی سازمان حج و اوقاف و امور خیریه منصوب شد. البته پس از پیروزی انقلاب همچنان امامت مسجد جامع جماران را نیز برعهده داشت. او از معدود افرادی بود که برای ملاقات با امام خمینی به وقت قبلی نیاز نداشت و تقریباً، هر روز به ملاقات ایشان می‌رفت. در 1363 ش، امام‌جمارانی از سوی امام خمینی به‌عنوان سرپرست سازمان حج و اوقاف و امور خیریه انتخاب شد و در مدت 13 سال سرپرستی بر این سازمان توانست آن را سامان بخشد و ضمن تجهیز سازمان از لحاظ فیزیکی، امور اوقاف را نیز نظام‌مند و مشخص کند.
ازجمله اقدامات اصلاحی وی می‌توان به تأسیس 12 دانشکدۀ علوم قرآنی در 12 استان، تأسیس چاپخانۀ بزرگ قرآن کریم در قم و تأسیس انتشارات اسوه، تأسیس صندوق عمران موقوفات کشور، برگزاری مسابقات بین‌المللی قرآن کریم، تأسیس مرکز ترجمۀ قرآن کریم به زبانهای مختلف و تأسیس مؤسسۀ عمران مساجد، ایجاد مؤسسات مختلف همچون مؤسسۀ کاشی صنعتی گوهرشاد (در مشهد)، مؤسسۀ دامپروری سوران (بین قوچان و مشهد) و شرکت آب اطهر (در فارس) اشاره داشت؛ همچنین ایجاد بانک اطلاعاتی دقیقی از موقوفات موجود در سراسر کشور و ثبت کلیۀ وقف‌نامه‌های موجود از دیگر فعالیتهای وی به شمار می‌آید.
سرانجام، در 1376 ش/ 1997 م، امام‌جمارانی با استعفای کتبی خود، از آیت‌الله سید علی خامنه‌ای درخواست کرد تا با کناره‌گیری او موافقت نماید. به این ترتیب، آیت‌الله نظام‌زاده را که او نیز یکی از دو نمایندۀ امام خمینی در شورای مرکزی سازمان، و سپس، قائم‌مقام امام‌جمارانی در مدت 13 سال سرپرستی وی بر سازمان بود، به عنوان جانشین خود معرفی کرد. سید مهدی امام‌جمارانی همچنین، مشاور امور مذهبی سید محمد خاتمی در دورۀ ریاست‌جمهوری ایشان (از 1376 تا 1384) بود و پس از آن، جز برعهده داشتن امامت بر مسجد جامع جماران و مدیریت بر کتابخانۀ جماران که توسط وی احداث شده بود، شغل دولتی و اجرایی نداشت.
مأخذ
امام‌جمارانی، مهدی، مصاحبه با مؤلف؛ تحقیقات میدانی مؤلف.