الذریعه الی تصانیف الشیعه
اَلذَّریعَةُ اِلى تَصانیفِ الشّیعَة، اثری در کتاب‌شناسی آثار شیعه از آغاز تا میانۀ سدۀ 14 ق / 20 م، تألیف شیخ محمدمحسن منزوی، معروف به آقابزرگ تهرانی (1293- 1389 ق / 1876-1970 م)، عالم ایرانی ساکن نجف. این کتاب در محافل شیعی، به‌اختصار، به الذریعة شهرت دارد.
تألیف آثار کتاب‌شناسی نزد عالمان فریقین از دیرباز پیشینه دارد و تألیف الذریعة را می‌توان در ادامه و پاسداشتِ این سنت دانست. تألیفهایی که با فهرستهای نجاشی و شیخ طوسی آغاز گشته، و در دوره‌های بعد تا پیش از آقابزرگ توسط کسانی همچون میرزا عبدالله افندی (د 1130 ق / 1718 م)، کنتوری (د 1286 ق / 1869 م)، میرزاعلی ثقة‌الاسلام (د 1330 ق / 1912 م) و سید احمد خوانساری (د 1359 ق / 1940 م) ادامه یافته است. اما آقابزرگ برای تدوین این اثر دلیل اجتماعی و عصری نیز داشت. در آن زمان و در فضای استشراقی، جرجی زیدان (د 1332 ق / 1914 م)، از مستشرقان عرب مسیحی، در کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة بیان کرده بود که شیعیانْ پیروان فرقۀ کوچکی بوده که از میان رفته‌اند، و تألیفی نیز از ایشان برجای نمانده است (2 / 384). این سخن بر محافل شیعی آن عصر، گران آمد و آقابزرگ تهرانی به همراه دو تن از دیگر عالمان، سید حسن صدر (د 1354 ق / 1935 م) و شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء (د 1389 ق / 1969 م) بر آن شدند تا پاسخی عملی به این گفتۀ زیدان فراهم آورند.
سید حسن صدر کتاب تأسیس الشیعة الکرام لعلوم الاسلام در بیان نقش شیعه در ارتقای دانش مسلمانان، و کاشف‌الغطاء کتاب النقود و الردود را در نقد زیدان نگاشتند؛ آقابزرگ هم قصد گردآوری آثـار شیعی در یک مجموعه نمود که حاصل آن، کتاب الذریعة است. آغاز تألیف این اثر بنابه تصریح خودِ مؤلف 25 ذیقعدۀ 1329 در سامرا بود (10 / 26). انجام مرحلۀ نخست که تهیۀ فهرست اولیه و در قالب مسوده بود، در 1331 ق / 1913 م به پایان رسید؛ سپس مجموعۀ کامل دارای ترتیب حروف تهجی در 6 مجلدِ دست‌نویس، در 1334 ق / 1916 م به انجام رسید و ارائۀ آن به سید حسن صدر و تأیید وی، آغازی برای انتشار گشت. آقابزرگ از مصائب و دشواریهای موجود بر سر راه چاپ الذریعة، آن هم در عراقِ عصر حکومت بعثی بسیار سخن گفته است (10 / 26-27؛ نیز نک : ه د، 1 / 455).
آقابزرگ در هر عنوان کتاب، نام کامل اثر و نویسندۀ آن، در صورت امکان، اطلاعاتی از سال تولد، وفات و شمه‌ای از زندگی و دیگر آثار وی بیان داشته است. ازآنجاکه بسیاری از آثار یادشده را خود وی در کتابخانه‌های شخصی افراد یا کتابخانه‌های عمومی دیده است، نیز اطلاعات دقیق نسخه‌شناسی و گاه بیان موضوعات متن کتاب، اشارتی به فهرست آن و حتى خطاط آن، و اینکه در کدام کتابخانه نگهداری می‌شود، بر ارزشمندی داده‌های الذریعة افزوده است (مثلاً نک : 1 / 25، 102، 272، جم ). او هرگاه کتاب دو یا چند عنوان مشهور داشت، غالباً یکی را اصل قرار داده و مطالب مربوط را در آنجا آورده، و عنوان یا عناوین دیگر را بدان ارجاع داده است (برای نمونه، نک : 1 / 41، 8 / 119، جم : عنوان آیات الاحکام یا الدرر الایتام شیخ علی شریعتمدار).
الذریعة دربردارندۀ بیش از 55 هزار عنوان کتاب و رساله و دیوان چاپی و خطی است (برای اطلاعات چاپ، نک : مآخذ). مؤلف مبتنی‌بر انگیزۀ اولیه برای نقد سخن جرجی زیدان و بیان این واقعیت که شیعیان سهم بسزایی در پیشبرد و تعالی اسلام داشته‌اند، آثار قدیم و جدید، و تألیف‌شده به زبانهای عربی، فارسی، ترکی و اردو را گرد آورده است. در این مجموعه بیشترین تمرکز وی بر آثار عربی، و سپس فارسی بوده است (برای آثار ترکی، نک : رنجبری، سراسر اثر). آقابزرگ برای تدوین این اثر از برخی از انواع منابع استفاده کرده است: نخست، نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های شخصی و عمومی که در سفرهایش به شهرهای مختلف ایران، عراق، سوریه، لبنان، حجاز و مصر بدانها دست یافته است. دوم، مجموعه‌آثار رجال، تاریخ، تراجم و تذکره‌های تألیف‌شده در طول تاریخ اسلام و نیز برخی اطلاعات جانبی از دیگر انواع منابع اسلامی که از آنها اطلاعات بخصوصی دربارۀ کتب یافت‌نشده کسب کرده است. سومین دسته از منابع، اگرچه در زمان وی بسیار اندک بوده، فهارسِ تهیه‌شده از موجودیِ کتابخانه‌های مختلف است که وی خود امکان استفاده از کتابخانه را نداشته، و از فهرست آن بهره برده است (آقابزرگ، 1 / 3، 125، جم ؛ نیز نک : منزوی، احمد، 23-25).
حیطۀ مفهوم «تصانیف الشیعة» که مؤلف در نام اثر به کار برده، قدری فراخ است و افزون‌بر مؤلفان شیعه، طیفی از کسانی را که در فضای شیعی نیز تألیفی داشته‌اند، در بر می‌گیرد. برهمین‌اساس است که نام و اثر برخی کسان مانند علاءالدولۀ سمنانی شافعی و آثار وی در الذریعة آمده است (نک : مایل هروی، 48- 49).
انتشار این اثر در محافل دانشی اثری شگرف نهاد و ارزشمندی و گستردگی آن، توجه همگان را به خود جلب نمود (نک : مدرس، 1 / 25). خود آقابزرگ که به برخی کاستیها و اغلاط اثر خود واقف بود، بر آن شد تا اثر نوینی تحت عنوان مستدرک الذریعة تدوین کند که استدراکات او در 1405 ق / 1985 م انتشار یافت. به‌جز آنچه منتشر شده، مجموعه‌ای از استدراکات وی در کتابخانۀ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نگهداری می‌شود. برخی از اعضای خاندان ایشان، که دیگر نام خانوادگی «منزوی» دارند، در این راستا تألیفهایی دارند همچون تعلیقات الذریعة، اعلام الذریعة از علینقی منزوی و فهارس الذریعۀ احمد منزوی. همچنین آثار بسیاری پیرامون الذریعة تألیف شد که ازآن‌جمله‌اند: اضواء علی الذریعة و مستدرک الذریعة، هر دو از سید عبدالعزیز طباطبایی؛ ایضاح الطریقة از سید محمود موسوی دهسرخی؛ تبویب الذریعة از سید احمد دیباجی اصفهانی؛ و مهذب الذریعة از سید احمد حسینی اشکوری (انصاری، 58-60؛ نجفی، 228 بب ؛ حق‌شناس، 21-23 بب ).
مآخذ
آقابزرگ، الذریعة؛ انصاری قمی، ناصرالدین، «برترین کتاب‌شناسی شیعه (نگاهی به کتاب الذریعة)»، آینۀ پژوهش، قم، 1373 ش، شم 29-30؛ حق‌شناس، محمدعلی، « الذریعة و طبقات، دائرةالمعارفهای بزرگ شیعه»، مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، تهران، 1377 ش، شم 35-36؛ رنجبری حیدرباغی، احمد، «نگارشهای ترکی در الذریعة»، آینۀ پژوهش، قم، 1388 ش، شم 116-117؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت، 1992 م؛ مایل هروی، نجیب، «معجم مؤلفی الشیعة و پیوند آن با الذریعة»، نشر دانش، تهران، 1364 ش، شم 30؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، 1374 ش؛ منزوی، احمد، «معرفی الذریعة الى تصانیف الشیعة»، تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی، تهران، 1353 ش، شم 4؛ نجفی، محمدحسین، «در پرتو الذریعة»، میراث شهاب، قم، 1392 ش، شم 71.