الاستبصار
اَلاْاِسْتِبْصار، عنوان مجم‍وعه‌ای در حديث از ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (د 460ق/ 1068م)، چهارمين كتاب از كتب اربعۀ اماميه.
نام كامل كتاب الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار است كه به روشنی بيانگر محتوای آن است. شيخ طوسی در بيان انگيزۀ تأليف، در مقدمه چنين آورده است كه پس از تأليف مجم‍وعۀ مفصل تهذيب الاحكام، از او خواسته شد تا مجم‍وعه‌ای مختصرتر تهيه كند كه تنها احاديث «مختلف» (ناهمخوان) در آن مقايسه شده باشند. وی نيز در پی اين درخواست برآن شد تا اثری پديد آورد كه محل رجوع دانشوران و در عين حال راهنمای مناسبی برای مبتديان باشد (1/ 2- 5). از اين‌رو به تأليف الاستبصار همت گماشت. طوسی در اين اثر علاوه بر اينكه احاديث مربوط به هر باب را در يكجا فراهم آورده، به نقد و بررسی سندی و محتوايی‌ِ آنها نيز عنايت داشته، و در باب باب آن پيشنهاد خود را برای رفع ناهمخوانی ظاهری ميان احاديث، يا ترجيح گروهی از روايات بر گروهی ديگر ارائه كرده است. شيوه‌های جم‍ع بين احاديث و رفع ناهمخوانيها كه در فقه شيخ طوسی جايگاهی ويژه دارد، به‌خصوص در كتاب الاستبصار او بازتاب يافته است. از همين‌رو، اين كتاب را نمی‌بايد تنها يك مجم‍وعۀ محض از احاديث به‌شمار آورد و ارزش فقهی آن را از نظر دور داشت. ترتيب ابواب الاستبصار نيز همانند ديگر كتب اربعه، برپايۀ طبقه‌بندی معمول در آثار فقهی صورت گرفته است.
اگرچه شيخ طوسی در تأليف الاستبصار تا حد زيادی بر تأليف پيشين خود تهذيب اتكا داشته است، اما الاستبصار از نظر هدف كلی تأليف، هم از ديدگاه باب بندی و هم از نظر شيوۀ ترتيب احاديث در هر باب ويژگيهای خود را داراست و اثری مستقل شناخته می‌شود. اين استقلال در فهرستی‌كه‌مؤلف‌ازآثار خود به‌دست داده است ( الفهرست، 189) و هم در كلام عالم معاصرش نجاشی (ص 403) به‌روشنی تأييد شده است (قس: بروكلمان كه آن را تلخيصی از تهذيب شمرده است، GAL,S,I/ 707).
طبقه‌بندی كتاب الاستبصار براساس تقسيم مؤلف در 3 جزء بوده است (نك: 4/ 204- 305، 342-343) كه 2 جزء نخست آن به مباحث عبادات (به جز جهاد) و جزء اخير به ديگر ابواب فقهی اختصاص داده شده است. مؤلف معمولاً در هر باب احاديث موردپذيرش خود را پيش‌تر آورده، و سپس به ذكر احاديث مقابل آنها پرداخته، و آنگاه وجه‌ِ «جم‍ع» و برقراری الفت بين مدلول آنها را در حد امكان تبيين كرده است. از نظر اسنادهای احاديث، وی در آغاز بر آن بود كه احاديث را با اسانيد آنها ضبط نمايدو تا اندازه‌ای در دو جزء نخستين اين شيوه را رعايت كرده است، اما در جزء اخير، اسانيد را به‌اختصار آورده، و به سبك كتاب تهذيب‌ِ خود و پيش‌تر از آن سبك ابن بابويه در فقيه، اسانيد خود به اصول روايی را در پايان اثر آورده است (برای نمونه‌ای كهن از بررسيهای انجام شده دربارۀ اعتبار رجالی‌ِ اسانيد طوسی در الاستبصار، مثلاً نك: علامۀ حلی، 276؛ برای معرفی چند بررسی ديگر، نك: دانش‌پژوه، 3/ 1086-1087).
برپايۀ آماری كه مؤلف خود از احاديث ياد شده در الاستبصار به‌دست داده، شمار آنها 511 ،5 است (نك: 4/ 342)، حال آنكه در چاپ تحقيقی از كتاب الاستبصار، شمارۀ احاديث به 558 ،5 حديث بالغ شده است و چنين اختلافی در شماره می‌تواند به شيوۀ شمارش درمورد پاره‌ای از احاديث خاص مربوط گردد.
الاستبصار يك‌بار در 1307ق در 3 جلد در لكهنو (هند) به چاپ سنگی رسيد و بار ديگر در سالهای 1315-1317ق در تهران تجديد چاپ شد. چاپ تحقيقی آن به كوشش حسن موسوی خرسان و به اهتمام محمد آخوندی در نجف (1375-1376ق) در 4 مجلد (جزء سوم در 2 مجلد) منتشر شد و بارها تجديد چاپ گرديد.
دربارۀ نسخ كهن الاستبصار، نخست بايد از نسخه‌ای ناقص ياد كرد كه به گزارش آقابزرگ تهرانی ( الذريعة، 2/ 14- 15) در كتابخانۀ سيدهادی كاشف الغطاء در نجف به خط جعفر بن علی مشهدی وجود داشته است. برپايۀ اين گزارش، نسخۀ ياد شده با دست‌خط شيخ طوسی مقابله شده، و تاريخ فراغ از آن 573ق بوده است. سپس بايد به نسخه‌ای محفوظ در كتابخانۀ مرعشی اشاره كرد كه در سدۀ 8ق كتابت شده است (نك: مرعشی، 4/ 386-387؛ برای فهرستی از نسخ مربوط به سدۀ 10ق به بعد، نك: حجتی، 609 به بعد: با تصحيح تاريخ نسخۀ روضاتی به 965ق، تاريخ نسخۀ آصفيه به 984ق، تاريخ نسخۀ 383 برگی‌ِ ملك به 980ق؛ قس: روضاتی، 681؛ آصفيه، 4/ 237؛ ملك، 1/ 36؛ برای تكميل فهرست ياد شده در سدۀ 10ق، نك: نسخۀ مورخ 951ق، مركزی، 8/ 83؛ نسخه‌ای محتملاً از سدۀ 10ق، نك: مرعشی، 2/ 181-182؛ نيز برای وصف تفصيلی نسخه‌ای مورخ 1075ق، نك: نالينو، 15-22).
تأليف آثاری به عنوان شرح، تعليق يا حاشيه بر الاستبصار از اواخر سدۀ 10ق/ 16م به‌طور شاخص ديده می‌شود؛ از مهم‌ترين آنهاست: 1. حاشيه‌ای از محمد بن علی بن حسين عاملی، صاحب مدارك (د 1009ق) كه به همراه متن الاستبصار در نسخۀروضاتی‌محفوظ مانده است (نك:روضاتی،همانجا؛نيز آقابزرگ،همان،2/ 16)؛ 2. حاشيه‌ای از حسن بن زين‌الدين عاملی، صاحب معالم (د 1011ق) كه افندی در رياض العلماء (1/ 232) از آن ياد كرده است (نيز نك: آقابزرگ، همان، 6/ 18)؛ 3. حاشيه‌ای از ميرزا محمد استرابادی صاحب منهج المقال (د 1028ق) كه نسخ آن در نجف و مشهد نشان داده شده است (نك: همان، 6/ 19؛ فاضل، 1/ 219-220)؛ 4. استقصاء الاعتبار، كه شرحی است از ابوجعفر محمد بن حسن بن زين‌الدين عاملی (د 1030ق) و آقابزرگ (همان، 2/ 30-31) نسخی چند از آن را معرفی كرده است؛ 5. حاشيه‌ای از سيديوسف خراسانی (در نيمۀ نخست سدۀ 11ق؛ برای نسخۀ آن، نك: همان، 6/ 19)؛ 6. مناهج الاخبار، كه شرحی است از كمال‌الدين (يا نظام‌الدين) احمد بن زين‌العابدين عاملی (زنده در 1039ق؛ برای نسخۀ بخشی از آن، نك: آستان قدس، 5/ 182)؛ 7. شرحی از مولا محمدامين استرابادی (د 1036ق؛ برای بررسی، نك: آقابزرگ، همان، 13/ 83؛ نيز نسخۀ متن به خط او، نك: مرعشی، 13/ 51)؛ 8. تعليقه‌ای از ميرمحمدباقر استرابادی، معروف به ميرداماد (د 1040 يا 1041ق)، كه گاه از آن به شرح نيز تعبير شده است. نسخه‌هايی از آن در كتابخانۀ سپهسالار تهران (نك: ابن يوسف، 1/ 244، 345) و كتابخانۀ چستربيتی در دوبلين ( آربری، شمـ (2)3112) موجود است (نيز نك: آقابزرگ، همان، 13/ 83؛ GAL,S, I/ 707؛ برای وصفی از نسخۀ سپهسالار، نك: موسوی، 740)؛ 9. جامع الاخبار، كه شرحی است از عبداللطيف بن علی ابن ابی جامع (د 1050ق؛ برای بررسی آن، نك: آقابزرگ، همان، 5/ 37- 38؛ نيز نسخۀ متن به خط او در پاريس، نك: بلوشه، شم 6661 )؛ 10. حاشيه‌ای از محمود بن غلامعلی طبسی (زنده در 1084ق) كه نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ مرعشی نگهداری می‌شود (نك: مرعشی، 17/ 313)؛ 11. كشف الاسرار، كه شرحی است از نعمت‌الله جزايری (د 1112ق) و نسخه‌های خطی متعددی از آن را آقابزرگ (همان، 18/ 17) نشان داده است (نيز نك: همان، 6/ 19، 13/ 87)؛ 12. شرحی از محسن بن حسن اعرجی (د 1227ق) كه آقابزرگ (همان، 13/ 86 -87) نسخه‌ای از آن را در كاظمين ديده بوده است (برای ديگر شروح و حواشی، نك: آقابزرگ، همان، 6/ 18-19، 13/ 84 -86، نيز نك: مقدمه، «ص»؛ دانش‌پژوه، 4/ 451).
مآخذ
آستان قدس، فهرست؛ آصفيه، خطی؛ آقابزرگ، الذريعة؛ همو، مقدمه بر التبيان طوسی، بيروت، داراحياء التراث العربی؛ ابن يوسف شيرازی، فهرست كتابخانة مدرسة عالی سپهسالار، تهران، 1313-1315ش؛ افندی، عبدالله، رياض العلماء، به‌كوشش احمد حسينی، قم، 1401ق؛ حجتی، محمدباقر، «بررسی آثار شيخ طوسی و گزارش نسخه‌های خطی آنها...»، يادنامة شيخ طوسی، مشهد، 1354ش، ج 3؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، نشريۀ كتابخانة مركزی دانشگاه تهران، 1344ش؛ روضاتی، محمدعلی، «فهرست نسخه‌های مصنفات شيخ طوسی موجود در كتابخانۀ روضاتی»، يادنامة شيخ طوسی، مشهد، 1354ش، ج 3؛ طوسی، محمد، الاستبصار، به‌كوشش حسن موسوی خرسان، نجف، 1375- 1376ق؛ همو، الفهرست، به‌كوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، 1380ق/ 1960م؛ علامۀ حلی، حسن، رجال، نجف، 1381ق/ 1961م؛ فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی كتابخانة جامع گوهرشاد، مشهد، 1363ش؛ مرعشی، خطی؛ مركزی، خطی؛ ملك، خطی؛ موسوی بهبهانی، علی، «تعليقۀ ميرداماد بر استبصار طوسی»، يادنامة شيخ طوسی، مشهد، 1354ش، ج 3؛ نجاشی، احمد، الرجال، به‌كوشش موسی شبيری زنجانی، قم، 1407ق؛ نيز: