اقلید
اقلید \eqlīd\، شهرستان و شهری در شمال استان فارس.
سبب نام‌گذاری
اقلید معرب کلید، و به معنای آن است. این ناحیه را بدان سبب اقلید نامیده‌اند که آن بلوک را کلیدِ گشودن فارس دانسته‌اند؛ هرکه آن را فتح کند، گویا فارس را فتح کرده است (فسایی، 1 / 113).
شهرستان
اوضاع طبیعی، آب‌وهوا و محیط زیست
شهرستان اقلید با وسعت 208‘ 7 کمـ2 ( آمارنامه ... <1372 ش>، 21) به صورتی مستطیل‌مانند بین °30 و ´15 تا °31 و ´7 عرض شمالی، و °51 و ´45 تا °52 و ´47 طول شرقی واقع شده، و از شمال به شهرستان آباده، از شرق به شهرستان خرم‌بید، از جنوب به شهرستان مرودشت و سپیدان در استان فارس، و از مغرب به شهرستان سمیرم در استان اصفهان محدود است (همان، 28). از نظر طبیعی این شهرستان در مرکز ارتفاعات زاگرس مرکزی، و در چنان ارتفاعی از سطح دریا قرار گرفته است که ارتفاع هیچ نقطۀ آن کمتر از 000‘2 متر نیست (جغرافیا ... ، 2 / 864)؛ بنابراین، شهرستان اقلید منطقه‌ای کوهستانی است که دهها رشته از رشته‌کوه زاگرس در امتداد عمومی از شمال غربی به جنوب شرقی، سراسر وسعت آن را فرا گرفته است. مهم‌ترین این رشته‌ها عبارت‌اند از: کوهستان سفید، کوه برآفتاب، کوه مشکان و کوه پلنگی (جعفری، 1 / 96-97، 137- 138، 318، 512).
همچنین، دشتهای قورماس‌بیگی و حسین‌آباد به ترتیب در 18 و 17کیلومتری جنوب باختری اقلید، و کویر اَبرکوه در 70کیلومتری شمال خاوری آن قرار دارند ( فرهنگ جغرافیایی ... ، 93 / 9).
رودخانه‌های شادکام، اوجان و سیوند مهم‌ترین رودخانه‌های شهرستان اقلید به شمار می‌روند. ازجمله عوارض طبیعی و جالب شهرستان اقلید آب‌گیر بزرگ یا دریاچۀ کافتر است که یکی از بلندترین دریاچه‌های آب شیرین دشت مرتفع ایران است (همانجا).
شهرستان اقلید به‌سبب کوهستانی بودن، آبوهوای خشکِ سرد دارد (سالنامه ... ، 413).
تقسیمات کشوری و جمعیت
اقلید تا 1338 ش دهستانی در شهرستان آباده بود، اما در این سال به بخش، و در 1354 ش به شهرستان ارتقا یافت ( نشریه ... ، بش ). در 1393 ش این شهرستان دارای 3 بخش، 9 دهستان، و 4 شهر بود (همانجا).
شهرستان اقلید براساس آخرین سرشماری (1392 ش) 975‘ 93 تن (048‘25 خانوار) جمعیت دارد («درگاه ... »، بش ).
اقلید از روزگاران گذشته ییلاق طوایف ایلهای قشقایی و عرب باصری بود ( فرهنگ جغرافیایی، 93 / 10).
زبان اهالی شهرستان اقلید فارسی، و مذهب آنان شیعۀ اثناعشری است (شریف، 160). شغل بیشتر مردم نیز کشاورزی، دامداری و باغداری است. عدۀ اندکی نیز به بازرگانی و کار در صنایع چوبی اشتغال دارند (گنجی)، اما مهم‌ترین صنعت دستی متداول در اقلید، بافت قالی، قالیچه و گلیم است (سرشماری ... <1365 ش>، 13).
شهر
این شهر مرکز شهرستان اقلید است و در °30 و ´50 عرض شمالی، و °52 و ´42 طول شرقی، و در ارتفاع 250‘2 متر از سطح دریا قرار دارد. شهر اقلید در دشت هموار و کوچکی قرار گرفته است که کوهها از همه طرف آن را احاطه کرده‌اند؛ چنان‌که در شمال آن کوه تیدَر، در خاور آن ارتفاعات بل، در جنوب آن کوه نتابی، و در باختر آن کوه معروف تیمارجان مشاهده می‌شود (نقشه ... ). درگذشته، شاهراه اصفهان به شیراز از آباده به اقلید، و از آن پس به جنوب می‌رفته است و درنتیجه، این شهر اهمیت ارتباطی و ویژه‌ای داشته است. شهر اقلید در 32کیلومتری جنوب شرقی آباده واقع شده (شریف، 159-160)، و آبوهوای آن معتدل است.
کار و پیشۀ مردم اقلید کشاورزی، دامداری، پیشه‌وری، بازرگانی، کارگری و فرش‌بافی است. جمعیت این شهر در آخرین سرشماری (1390 ش) 552‘44 تن (435‘12 خانوار) بود («درگاه»، بش ).
تاریخ
در زمان ساسانیان، اقلید شهری از کورۀ استخر بوده که از تقسیمات پنج‌گانۀ فارس به شمار می‌رفته است (مصطفوی، 492، حاشیۀ 2). ابن‌اثیر (10 / 517)، ابن‌خلدون (5(1) / 93) و ابن‌بطوطه (2 / 316) از این شهر با نام کلیل یاد کرده‌اند و این نامی است که هنوز در بعضی لهجه‌های محلی منطقه به کار می‌رود. اقلید به‌سبب موقعیت سوق‌الجیشی خود در دورانهای ملوک‌الطوایفی فلات ایران، صحنۀ سوانح تاریخی فراوانی بوده است، اما آنچه بیشتر از همه در تواریخ آمده، مربوط به زمان شاه شجاع، از خاندان جلایریان است. اقلید آثار تاریخی فراوانی دارد که از آن جمله می‌توان از مسجد جامع نام برد که در دامنۀ شمالی تپۀ قلات بنا شده است. تاریخ بنای آن معلوم نیست، اما بالای درِ ورودی آن کتیبه‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد مسجد در ربیع‌الاول 849، به وسیلۀ عبدالعزیز احمد بن عبدالعزیز بن عقیل تعمیر شده است (شریف، 162).
از آثار تاریخی دیگر اقلید حوضچۀ دختر یا حوض دختر گبر است که پای تپۀ قلات و کنار مسجد جامع قرار گرفته، و در سنگ کنده شده است و در کنار آن، کتیبه‌ای به خط پهلوی ساسانی دیده می‌شود (مصطفوی، همانجا؛ فرهنگ جغرافیایی، 93 / 11).
اقلید دارای چند زیارتگاه است که از آن جمله می‌توان از بقعۀ امامزاده عبدالرحمان نام برد که در 994 ق / 1586 م مرمت شده است. افزون بر این بقعه، زیارتگاهی نیز به نام امامزاده زبیده خاتون در شمال شرقی حسین‌آباد وجود دارد که مورد توجه و اعتقاد اهالی است (شریف، 163).
مآخذ
آمارنامۀ استان فارس (1362 ش)، سازمان برنامه و بودجه، شیراز، 1364 ش؛ همان،(1372 ش)، همان، 1373 ش؛ ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌بطوطه، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، 1370 ش؛ ابن‌خلدون، العبر؛ جعفری، عباس، کوهها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368 ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل )؛ سالنامۀ آماری هواشناسی (1370-1371 ش)، سازمان هواشناسی کشور، وزارت راه و ترابری، تهران، 1374 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1365 ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان اقلید، مرکز آمار ایران، تهران، 1368 ش؛ شریف، عبدالرحیم، تاریخ و جغرافیای شهرستان آباده، تهران، 1345 ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور (1355 ش)، استان فارس، مرکز آمار ایران، تهران، 1361 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (اقلید)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1361 ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، تهران، 1368 ش؛ گنجی، محمدحسن، تحقیقات میدانی؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، 1343 ش؛ نشریۀ عناصر و تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1384 ش؛ نقشۀ عملیات مشترک (زمینی)، سازمان جغرافیایی کشور، تهران، 1351 ش، گ 8- 39؛ نیز: