اطلس

اطلس \atlas\، نوعی پارچه که از ابریشم بافته می‌شود. اطلس پارچه‌ای است لطیف، که یک سوی آن دارای اندکی پرز، و سوی دیگر آن بدون پرز و براق است و نقوش روی این پارچه به‌صورت برجسته روی زمینۀ آن نمایان می‌شود (نفیسی، 291؛ غیاث ‌اللغات، 63؛ مژگانی، 96؛ لغت‌نامه ... ؛ سارجنت، 18). نخ اطلس به دو صورت پخته (ابریشم جوشانده‌شده در آب) و خام برای بافت آماده می‌شده است ( لغت‌نامه).
افزون‌بر اطلس ساده، گونه‌های دیگری چون اطلس زربفت (با زر بافته می‌شود)، اطلس زرنگار (منقوش با آب زر)، اطلس گلگون (اطلس پرنقش‌ونگار)، اطلس والا (اطلس لطیف و نازک) و جز آنها نیز بافته می‌شده است (همانجا؛ نظام‌الدین، 18، 63، 65). در نمونه‌های موجود از این نوع پارچه، بیشتر از رنگهای نیلی، نخودی، سفید، سبز، قرمز و آبی‌ فیروزه‌ای استفاده شده است (پوپ، تصویر 73؛ روح‌فر، تصویرهای 20، 21، 23، 30). 

درگذشته، انواع مختلف اطلس مطلوب حکمرانان و صاحبان مکنت بوده است. از کهن‌ترین نمونه‌های پارچۀ اطلس که تاکنون به دست آمده است، می‌توان به اطلس مربوط به سدۀ 5 ق / 11 م اشاره کرد که در مؤسسۀ هنری دیترویت نگهداری می‌شود (پوپ، همانجا). دیگر پارچه‌های اطلسِ به‌دست‌آمده مربوط به سده‌های 10-13 ق است («مطالعاتی ... »، تصویرهای 996, 999, 1001, 1030؛ روح‌فر، همانجا). برپایۀ اسناد و مدارک، در حدود سدۀ 7 ق، اطلس در کنار دیگر انواع پارچـه، از تبریز و مناطق مرکزی ایران به‌عنوان کالای صادراتی، به دیگر نقاط فرستاده می‌شد (چیت‌ساز، 184، 250-252؛ رشیدالدین، 168، 172؛ قزوینی، 339؛ واله، 1 / 722). اما این روند در طی زمان قطع شده، و در سدۀ 13 ق پارچۀ اطلس به ایران وارد می‌شده است ( اسناد ... ، 33، 146). از مراکز مهم بافت اطلس در ایران می‌توان به تبریز (سدۀ 7 ق)، کاشان، اصفهان، ابیانه و به‌ویژه یزد در سدۀ 12 ق اشاره کرد. گفتنی است که سده‌های 12 و 13 ق آغاز دورۀ رکود بافت پارچه‌های ابریشمی است (محمد، 96؛ قزوینی، همانجا).

مآخذ

 اسناد تجارت ایران در سال 1287 ق، به‌ کوشش اصغر مهدوی و ایرج افشار، تهران، 1380 ش؛ پوپ، آرثر اُپهام، شاهکارهای هنر ایران، ترجمۀ پرویز ناتل خانلری، تهران، 1338 ش؛ چیت‌ساز، محمدرضا، تاریخ پوشاک ایرانیان، تهران، 1379 ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، سوانح الافکار، به‌ کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1358 ش؛ روح‌فر، زهره، نگاهی بر پارچه‌بافی دوران اسلامی، تهران، 1380 ش؛ غیاث ‌اللغات، غیاث‌الدین محمد رامپوری، به‌ کوشش منصور ثروت، تهران، 1357 ش؛ قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، 1380 ق / 1960 م؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ محمد، سعاد ماهر، الفنون الاسلامیة، قاهره، 1986 م؛ مژگانی، حسین، گلهای ابریشمی، تهران، 1380 ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، 1317- 1318 ش؛ نظام‌الدین قاری، محمود، دیوان البسه، به‌ کوشش محمد مشیری، تهران، 1359 ش؛ واله، پیترو دلا، سفرنامه، ترجمۀ محمود بهفروزی، تهران، 1380 ش؛ نیز: 

A Survey of Persian Art, ed. A. V. Pope, 1967, vol. XII; Serjeant, R. B., Islamic Textiles, Beirut, 1972.