اشتهارد
اشتهارد \eštehārd\، بخش و شهری از توابع شهرستان كرج، واقع در استان البرز. نام اشتهارد در اغلب منابع به همین صورت آمده است؛ نادرمیرزا (ص 115) آن را اشتهار آورده است (نیز نك : ملامحمدی، 43-44، 46).
بخش اشتهارد: این بخش از شمال به ساوجبلاغ، از جنوب به بخش زرند از توابع شهرستان ساوه، از شرق به شهریار و بخش مركزی كرج، و از غرب به بویین‌زهرا محدود می‌شود ( فرهنگ آبادیها ... ، شصت و دو؛ نشریۀ عناصر ... ، بش ). اشتهارد در 21 / 1 / 1338 ش به طور رسمی تبدیل به بخش شد ( نشریۀ تاریخ ... ، 16).
كوه حلقه در شمال شرقی با معادن نمك و گچ، و كوههای جارو و قراگونی در جنوب اشتهارد از ارتفاعات مهم این ناحیه به شمار می‌روند (جغرافیا ... ، 1 / 508؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 37 / 22). رودخانۀ شور (ابهررود) كه در شمال اشتهارد از غرب به شرق جریان دارد، تنها رودخانۀ این ناحیه است. این رودخانه از كوههای جنوب غربی آوج سرچشمه می‌گیرد و پس‌‌از مشروب‌‌كردن شمال بخش اشتهارد، به رودخانۀ كرج می‌پیوندد. درختان گز، سیب، انجیر و رستنیهایی چون خاكشیر و زیرۀ كوهی پوشش گیاهی آنجا را تشكیل می‌دهند (همان، 37 / 22-23). آبوهوای این ناحیه نیمه‌خشك است و تابستانهای گرم و خشك، و زمستانهای نسبتاً سرد دارد ( آمارنامه ... ، 2).
بخش اشتهارد كه 808 كمـ2 وسعت دارد، شامل یك دهستان به نام پلنگ‌آباد با 51 آبادیِ دارای سكنه است ( نشریۀ عناصر، بش ؛ سرشماری ... (1375 ش)، پانزده، سی‌ونه). براساس سرشماری 1375 ش، جمعیت این بخش 930‘15 نفر بوده است كه از این تعداد، 646‘5 نفر در مناطق روستایی زندگی می‌كردند (همانجا). شمار جمعیت این بخش طبق سرشماری رسمی کشور در 1385 ش، 782‘ 23 نفر (720‘ 6 خانوار) بوده است («درگاه ... »، بش ). مردم اشتهارد مسلمان و پیرو مذهب شیعه‌‌اند و به زبان فارسی، با گویش محلی و نیز به تركی سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 1 / 13).
مردم اشتهارد غالباً به كشاورزی و دام‌پروری می‌پردازند. كشت این منطقه بیشتر به روش آبی است كه از قنات و چاههای عمیق تأمین می‌شود. غلات، پنبه، چغندر قند، حبوبات، سیب‌زمینی و علوفۀ دامی از محصولات كشاورزی آنجا ست ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، جغرافیا، همانجاها؛ فرهنگ اقتصادی ... ، 5 / 29). چراگاههای قیرخ‌بلاغ (چهل‌چشمه) و قزل‌قویی (چاه طلایی) از محلهای دام‌پروری این ناحیه است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 37 / 22).
آثار تاریخی این ناحیه كه در سده‌های 7 و 8 ق بنا شده‌اند، اینها ست: بقعۀ شاهزاده سلیمان و امامزادۀ پلنگ‌آباد. بقعۀ آجری شاهزاده سلیمان در 6 كیلومتری شرق اشتهارد و در كنار جادۀ اشتهارد به كرج، در مزرعۀ كوشك‌آباد واقع است. امامزادۀ پلنگ‌آباد نیز در قریه‌ای به همین نام قرار گرفته است (ملامحمدی، 40-41؛ ورجاوند، 83). پل آصف‌الدوله كه در دورۀ ناصرالدین‌شاه و در مسیر جادۀ كرج ـ اشتهارد روی رودخانۀ شور بنا شده، از دیگر آثار تاریخی این ناحیه است (كیانی، 170؛ ورجاوند، 82-83).
شهر اشتهارد
این شهر مركز بخش اشتهارد است و در 63 كیلومتری جنوب غربی كرج و در مسیر كرج به بویین‌زهرا قرار دارد. شهر اشتهارد در °50 و ´22 طول و °35 و ´43 عرض جغرافیایی، در ارتفـاع 160،1 متـری از سطح دریـا واقـع است (پاپلی، 60)؛ آبوهوای این شهر نیمه‌خشك است ( آمارنامه، همانجا؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 37 / 23). اشتهارد در 1330 ش به طور رسمی به‌عنوان شهر شناخته شده است ( نشریۀ تاریخ، 16).
از پیشینۀ تاریخی اشتهارد آگاهی اندكی در دست است؛ در دورۀ صفویه از توابع قم بوده (مفتون، 1 / 196) كه در شرق جادۀ سلطانیه به خراسان قرار داشته است (حامی، 2 / 1463). اشتهارد در دورۀ قاجاریه با حدود هزار خانوار جمعیت، به‌عنوان یكی از قصبات خوش‌‌آب‌وهوای نزدیك قزوین شهرت داشت (اعتضادالسلطنه، 98؛ زین‌العابدین، 78؛ معصومعلیشاه، 3 / 271) و در دورۀ عباس‌‌میرزا به اللٰهیارخان سبزواری واگذار شد (اعتضادالسلطنه، همانجا).
جمعیت شهر اشتهارد در سرشماری 1375 ش، 284‘10 نفر بوده كـه 434‘ 2 خانوار را تشكیل می‌داده‌اند (سرشماری (1375 ش)، چهل و یك). این شمار بر اساس سرشماری رسمی کشور در 1385 ش، به 144‘ 17 نفر (816‘4 خانوار) رسیده است («درگاه»، بش ). فعالیت عمدۀ مردم اشتهارد به‌ترتیب در بخش صنعت 3 / 25٪، دام‌پروری 6 / 14٪ و ساختمان 8 / 8٪ است (سرشماری ... (1365 ش)، 18). این شهر دارای كارخانۀ پنبه‌پاك‌كنی است. صنایع دستی نیز در آنجا معمول بوده است ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 1 / 14).
آثار تاریخی
امامزاده ام‌صغریٰ و ام‌كبریٰ كه در مركز شهر و در محلۀ صیادیه واقع شده، تنها اثر تاریخی شهر اشتهارد است (ملامحمدی، 40). این اثر در دورۀ صفویه بنا شده، و دارای گنبدی بلند است كه بلندترین بنای شهر به شمار می‌رود (كیانی، 77؛ مشكوٰتی، 271، 361؛ ورجاوند، 95، 98). همچنین حسینیه‌ای متعلق به عصر صفویه در این شهر وجود دارد (كیانی، 139).
مآخذ
اعتضادالسلطنه، علیقلی‌‌میرزا، اكسیر التواریخ، بهكوشش جمشید كیان‌فر، تهران، 1370 ش؛ آمارنامۀ استان تهران (1370 ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان تهران، تهران، 1373 ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1370 ش؛ جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛ حامی، احمد، «راههای ایران»، ایرانشهر، تهران، 1343 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل )؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، تهران، 1315 ق؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1365 ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان کرج، تهران، 1368 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375 ش)، نتایج تفصیلی، استان تهران، تهران، 1376 ش؛ فرهنگ آبادیهای كشور، سرشماری عمومی كشاورزی (1367 ش)، استان تهران، مركز آمار ایران، تهران، 1369 ش؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، استان تهران، جهاد سازندگی، تهران، 1360 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1369 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مركزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ كیانی، محمدیوسف و دیگران، معماری ایران، تهران، 1368 ش؛ مشكوٰتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ معصومعلیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، بهكوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1318 ش؛ مفتون دنبلی، عبدالرزاق، تجربة الاحرار، بهكوشش حسن قاضی طباطبایی، تبریز، 1349 ش؛ ملامحمدی، محمد، پیرامون امامزادگان بخش اشتهارد، تهران، 1351 ش؛ نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز، بهكوشش محمد مشیری، تهران، 1360 ش؛ نشریۀ تاریخ تأسیس‌دار، وزارت کشور، تهران، 1378 ش؛ نشریۀ تقسیمات کشوری، تهران، 1385 ش؛ ورجاوند، پرویز، سرزمین قزوین، تهران، 1349 ش؛ نیز:
Amar, www. amar. org. ir / nofoos 1385 / default. aspx? tabid = 549 & agent Type = view & property ID=1483.