اسکو
اُسکو \ osku\ ، شهرستان و شهری در استان آذربایجان شرقی.
شهرستان اسکو
این شهرستان از شمال و شرق به شهرستان تبریز، از شمال غرب به شهرستان شبستر، از جنوب به شهرستان آذرشهر، از جنوب شرقی به شهرستانهای هشترود و مراغه، و از غرب به دریاچۀ ارومیه محدود می‌شود ( آمارنامه…، 33). شهرستان اسکو دارای 2 بخش، 5 دهستان و 3 شهر است و جمعیت آن در سرشماری 1385ش، 499‘85 تن بوده است (نشریه... ؛ درگاه...).
شهرستان اسکو در دامنۀ شمال غربی رشته‌کوه سهند قرار دارد (نک : نقشۀ عملیات…). در بخشی از این شهرستان، بر اثر فرسایش دامنۀ سهند، هرمهای طبیعی بسیاری پدید آمده است که اهالی آنجا با به‌کارگیری گونه‌ای معماری صخره‌ای، از آنها به‌عنوان زیستگاه خود استفاده می‌کنند. این خانه‌های روستایی در روستای کندوان، در 20 کیلومتری شمال شرق شهر اسکو (مرکز شهرستان)، قرار دارند (نک : همایون، 1).
آب‌و‌هوای شهرستان اسکو در بخشهای دامنه‌ای سرد، و در دشتها معتدل است ( فرهنگ جغرافیایی…، 21). از چشمه‌های آب معدنیِ این شهرستان برای درمان برخی از بیماریها بهره برده می‌شود (جغرافیای کامل…، 187؛ همایون، 16).
رودخانۀ اسکو از دامنۀ شمالی کوه سلطان‌داغی، از رشته‌کوه سهند، سرچشمه می‌گیرد و پس‌از پیوستن به رودخانۀ کندوان، در نزدیکی روستای کهنمو، از نزدیکی شهر اسکو می‌گذرد و زمینهای باویل و خسروشهر را آبیاری می‌کند (هویدا، 147).
ساکنان این شهرستان بیشتر به فعالیت در بخش کشاورزی اشتغال دارند (سرشماری...، 136). غلات، صیفی و میوه از محصولات این شهرستان است و بخشهای ایلخچی و خسروشهر از نظر تولید پیاز بسیار اهمیت دارند (جغرافیای کامل، همان‌جا؛ خاماچی، 205، 206). هفته‌بازارهای روستایی، مانند پنجشنبه‌‌‌‌‌بازار اسکو و سه‌شنبه‌بازار خسروشهر، در اقتصاد روستایی شهرستان اسکو اهمیت فراوان دارند (همان، 206).
در روستاهای تابع این شهرستان 6 امامزاده وجود دارد که مزار بسیاری از بزرگان و مشایخ را در آنها می‌توان یافت (ابن‌کربلایی، 56 بب ؛ حشری، 159 بب ). شیوۀ حجاری سنگ قبرها نشان می‌دهد که در برخی از روستاهای اسکو گرایشی به تصوف معمول بوده است (کارنگ، 609). در قلۀ کوه سلطان‌داغی گورستانی کهن وجود دارد که به نام آرامگاه حسام‌الدین فرقد مشهور، و زیارتگاه است. گفته می‌شود که این کوه به نام سلطان حسام‌الدین فرقد، سلطان‌داغی نامیده شده است (خاماچی، 207).
شهر اسکو
این شهر با 520‘1 متر ارتفاع از سطح دریا، در ΄7 °46 طول شرقی و ΄55 °37 عرض شمالی قرار دارد (پاپلی، 58). شهر اسکو در دامنۀ رشته‌کوه سهند و در جنوب غربی شهر تبریز (مرکز استان) واقع است و جاده‌ای به طول 8 کم ، آن را نخست بـه خسروشهر، و سپس بـه جـادۀ تبریز ـ مراغـه می‌پیوندد (نک : نقشۀ عمومی...؛ جغرافیای کامل، همان‌جا).
برخی پژوهشگرانْ اسکو را با اوشکایای کهن یکی می‌دانند (آروتونیان، 215 ,48؛ دیاکونف، 216). چنان‌که از مآخذ آشوری بر می‌آید، اوشکایا شهری دارای دژ بوده، که در شرق دریاچۀ ارومیه و در دامنۀ کوه سهند قرار داشته است (نک : آروتونیان، همان‌جاها). ضخامت باروی این دژ 8 ذرع گزارش شده است (هرتسفلد، 12). در دورۀ اسلامی، حمدالله مستوفی در نزهة‌القلوب، از اسکو به‌عنوان یکی از آبادیهای بزرگ ناحیۀ باویل‌رود و در کنار باویل، خسروشاه، میلان و فسقندیس، نام می‌برد که در 4 فرسنگی تبریز قرار داشته است (ص 90). در جنبش مشروطه، مردم اسکو در کنار مردم تبریز، با قوای دولتی و قزاقان روس به مبارزه برخاستند (صفایی، 399).
بر پایۀ سرشماری 1385ش، شهر اسکو 262‘16 تن جمعیت دارد (درگاه). بناهای تاریخی این شهر عبارت‌اند از مقبرۀ سید حسین بن سید عبدالغفار اسکویی، مقبرۀ پیرحیدر، مزار الله بنده‌ای، مسجد پایتخت (تجدید بنا: 1061ق) و مسجد جامع اسکو، که از نظر سبک معماری، مربوط به دورۀ صفویه است (خاماچی، همان‌جا).
مآخذ
ابن‌کربلایی، حافظ حسین، روضات الجنان و جنات الجنان، به‌کوشش جعفر سلطان القرائی، تهران، 1344- 1349ش، ج 2؛ آمارنامۀ استان آذربایجان شرقی (1371ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان آذربایجان شرقی، تهران، 1373ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش، ج 1؛ حشری تبریزی، محمدامین، روضۀ اطهار، به‌کوشش عزیز دولت‌آبادی، تبریز، 1371ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة‌القلوب، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1336ش؛ خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، تهران، 1370ش؛ درگاه ملی آمار؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهر ماه 1365: فرهنگ روستایی کل کشور، تهران، 1369ش؛ صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه، تهران، 1362-1363ش، ج 1؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها): استان سوم و چهارم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330ش، ج 4؛ کارنگ، عبدالعلی، آثار باستانی آذربایجان،تبریز / تهران، 1351ش، ج 1؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، مهر 1388؛ نقشۀ عمومی جمهوری اسلامی ایران (شم 340)، مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، تهران، 1379ش؛ نقشۀ عملیات مشترک ارومیه، سازمان جغرافیایی کشور، تهران، 1353ش؛ همایون، غلامعلی، «روستای کندوان»، بررسیهای تاریخی، 1356ش، س 12، شم 1؛ هویدا، رحیم، جغرافیای طبیعی آذربایجان، تبریز، 1352ش؛ نیز: