اسماء بن خارجه
اَسماءِ بنِ خارجه \ asmāˀ-ebn-e xāreje(a)\ (د 82 ق/ 701م)، از اشراف و بزرگان کوفه. وی از قبیلۀ بنی فزاره بود (کلبی، 434). پدرش، خارجة بن حِصن، در 9ق/ 631م پس از غزوۀ تبوک، در شمار بزرگان بنی فزاره به خدمت پیامبر (ص) درآمد (ابن‌سعد، 297؛ طبری، 3/ 122). در ماجرای معروف به «رِدّه»، بنی فزاره جزو قبایلی بود که از اطاعت خلیفه سرپیچیدند و کاروانی از مسلمانان را غارت کردند (بلاذری، فتوح...، 115؛ ابن‌اعثم، 14). اسماء خود فردی پرنفوذ و تا اندازۀ بسیاری طرف‌دار بنی امیه بوده است، تا آنجا که او را «اموی الهوى» خوانده‌اند (ابوالفرج، 13/ 38).
در 51ق/ 671م اسماء به درخواست «زیاد»، همراه تنی چند از بزرگان و اشراف کوفه به فتنه‌انگیزی و دشمنی حجر بن عدی با خلیفه و حتى کفر او گواهی داد و معاویه با همین دستاویز، حجر و یارانش را در مرج عذراء به قتل رساند (بلاذری، انساب...، 4/ 254؛ ابن‌قتیبه، 4/ 94؛ ابوالفرج، 16/ 8). همچنین ازدواج عبیدالله بن زیاد، والی عراق، با هند، دختر اسماء، که در زمان حکومت او بر بصره انجام گرفت (بلاذری، همان، 4/ 381؛ ابن‌قتیبه، 4/ 97؛ ابوالفرج، 18/ 129)، نیز می‌تواند نشان‌دهندۀ جایگاه اسماء و خاندان او در کوفه باشد.
در شرح رویدادهای عراق به‌هنگام قیام امام حسین (ع)، گفته شده است که اسماء همراه با محمد بن اشعث به دستگیری هانی بن عروه مأمور شد (بلاذری، همان، 2/ 80؛ دینوری، 336؛ طبری، 5/ 364)، اما بعد که به رفتار ابن‌زیاد با هانی اعتراض کرد، به دستور او تنبیه شد (همو، 5/ 367).
در 67ق/ 686م، به‌هنگام استیلای مختار بر کوفه و محاصرۀ عبدالله بن مطیع در دارالامارۀ شهر، اسماء هم از جملۀ همراهان ابن‌مطیع بود و او را به امان‌خواهی از مختار برای خود و دیگر اشراف کوفه ترغیب کرد (بلاذری، همان، 5/ 327؛ طبری، 6/ 31). به هر روی، اسماء در زمان استیلای مختار بر کوفه و نیز در زمان مصعب بن زبیر، از کوفه گریخت (بلاذری، همان، 5/ 241؛ ابوالفرج، 13/ 37، 38). او پس از پیروزی عبدالملک بن مروان، دختر خود هند را به ازدواج حاکم کوفه، بشر بن مروان، درآورد (بلاذری، همان، 5/ 173؛ ابوالفرج، 18/ 129). پس از مرگ بشر بن مروان، حجاج با هند ازدواج کرد (ابوالفرج، 16/ 41).
در برخی مآخذ، نام اسماء در شمار تابعانی آمده، که از امام علی (ع) (مسلم، 104) و عبدالله بن مسعود (ابن‌ابی‌حاتم، 325؛ قس: ابن‌حبان، 75) حدیث روایت کرده‌اند و در برخی مآخذ نیز سخنان حکیمانه‌ای به اسماء نسبت داده شده است (مبرد، 320؛ جاحظ، 96، 115؛ ابن‌قتیبه، 3/ 56، جم ؛ ابوالفرج، 18/ 128-129؛ یغموری، 289-290).
مآخذ
ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، 1371ق/ 1952م، ج 1(1)؛ ابن‌اعثم کوفی، احمد، الفتوح، حیدرآباد دکن، 1395ق/ 1975م، ج 1؛ ابن‌حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، به‌کوشش فلایشهامر، قاهره، 1379ق/ 1959م؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، دارصادر، بیروت، بی‌تا، ج 1؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، عیون‌الاخبار، قاهره، 1343ق/ 1925م؛ ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، مطبعة العامرة، بولاق، 1285ق (ب چ بیروت، 1390ق/ 1970م)؛ بلاذری، احمد بن یحیى، انساب الاشراف، ج 2: به‌کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، 1394ق/ 1974م، ج 4(1): به‌کوشش احسان عباس، بیروت، 1400ق/ 1979م، ج 5: به‌کوشش گوییتین، بیت‌المقدس، 1936م؛ همو، فتوح البلدان، به‌کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، 1956م، ج 1؛ جاحظ، عمرو بن بحر، البیان و التبیین، به‌کوشش حسن سندویی، قاهره، 1351ق/ 1932م، ج 3؛ دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، به‌کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، 1379ق/ 1959م؛ طبری، تاریخ؛ کلبی، هشام بن محمـد، جمهـرة النسب، بـه‌کـوشش نـاجی حسن، بیـروت، 1407ق/ 1986م؛ مبرد، محمد بن یزید، الکامل، به‌کوشش محمد احمد دالی، بیروت، 1406ق/ 1986م، ج 1؛ مسلم بن حجاج، الکنى و الاسماء، به‌کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، 1404ق/ 1984م؛ یغموری، احمد بن محمود، نورالقبس (مختصرِ المقتبسِ محمد بن عمران مرزبانی)، به‌کوشش رودلف زلهایم، ویسبادن، 1384ق/ 1964م.