ازد
اَزْد [azd]، نام عمومی مجموعه‌ای از قبایل بسیار کهن و فراگیر عرب که چندین قبیلۀ مهم، ازجمله اوس، خزرج و خُزاعه از فروع آن دانسته شده‌اند. این نام اشتقاق روشنی ندارد.
پیش از اسلام
بر پایۀ منابع نسب‌شناسی، ازد نام نیای مشترک این قبایل بوده‌است که با سلسلۀ نسبی به‌صورت «ازد بن غوث بن نبت بن مالک بن زیدبن کهلان بن سبأ بن یشجب بن یعرب بن قحطان»، به قحطان منتهی می‌گردد.
ازد در میان عرب به عنوان یکی از قبایل قحطانی برخاسته از یمن و به تعبیری دیگر از «عربِ عاربه» شناخته می‌شود، اما بر پایۀ حدیثی منتسب به رسول اکرم(ص) آنان «بنی اسماعیل» خوانده شده‌اند. شمار اندکی از نسب‌شناسان، تبار ازد را به‌طور خاص و قحطان را عموماً به حضرت اسماعیل(ع) بازگردانیده‌اند.
در متون انساب و دیگر منابع کهن عربی، ازد شاخص‌ترین نمایندۀ تیرۀ کهلان بن سبأ بوده که همواره به عنوان رقیب و همتای حمیر، دیگر فرزند سبأ، مطرح شده است.
ازدیان کهن در منطقۀ مأرب، در یمن پادشاهی داشتند، اما بر پایۀ اسناد تاریخی و یافته‌های باستان‌شناختی، از اوایل سدۀ نخست میلادی با حملۀ رومیان و نبطیان به یمن و سپس شکستن سدّ مأرب، اتحاد سیاسی جنوب عربستان کم‌کم رو به ضعف نهاد؛ از این‌رو، ازدیان به سمت شمال عربستان مهاجرت آغاز کردند و از این پس به‌تدریج افتراق و پراکندگی در میان آنان پدید آمد و به قبایل گوناگون منقسم شدند. به دنبال این افتراق گروهی از ازدیان به عراق (حیره)، گروهی به شام و جماعتی به عمان، یمامه و بحرین روی آوردند. همچنین گروهی در تهامه، بخشی در سرات و بخشی دیگر در مکه و یثرب اقامت گزیدند.
در نگرشی کوتاه بر ادیان ازدیان، نخست باید به رواج دین مسیح(ع) در میان گروههایی از ازدیان در نقاط گوناگون شبه‌جزیرۀ عربستان اشاره کرد. در شمال غسانیان از اواخر سدۀ 3م دین مسیحیت را پذیرفته، و تحت نفوذ کلیسای روم قرار گرفته بودند. در جنوب جزیرةالعرب، نجران یکی از مراکز مسیحیت با گرایش نسطوری بود و ازدیان ماندگار در نجران این آیین را پذیرفته بودند. برخی منابع از رواج مسیحیت در میان ازدیان عمان نیز سخن به میان آورده‌اند. بر پایۀ روایات، همچنین اقلیتی از ازدیان ساکن در نواحی یثرب به دین یهود درآمده بودند.
دربارۀ تدین گروهی از ازدیان به دین زرتشتی، اگرچه گزارشی‌صریح به‌دست نرسیده است، اما سخن از گرویدن جماعتی از ازدیانِ عمان در عهد ساسانی به دین زردشت و به‌ویژه ازدیان ساکن در جنوب ایران امری فراتر از فرض و گمان است.
بخش مهمی از ازدیان تا پیش از پذیرش اسلام، به آیینهای جان‌گرای رایج در میان عرب باور داشتند؛ مطابق روایات، قدیم‌ترین بت در منطقۀ حجاز و تهامه، یعنی بت منات در اصل معبود شعبه‌های گوناگون ازدی اعم از اوس و خزرج، خزاعه، غسان (نه غسانیان مسیحی) و ازد شنوئه بوده است.
دربارۀ کاربرد نام قومیِ ازد در آستانۀ ظهور اسلام باید یادآور شد که در این دوره بیشتر قبایلی که از نظر عالمان انساب، تبار از ازد داشته‌اند، با نام ازد شناخته نمی‌شده‌اند. به‌واقع در این دوره، تنها قبایل ازدی در عمان و سرات با عنوان ازد شناخته می‌شده‌اند و در مواردی که نیاز به تمییز آنان بوده، از نامهای مرکبِ ازد عمان و ازد شنوئه استفاده می‌شده است.*
مآخذ
ابن اثیر، الکامل؛ ابن اثیر، مبارک، النهایة، به کوشش محمودمحمد طناحی و طاهراحمد زاوی، قاهره، 1383ق\ 1963م؛ ابن حبیب، محمد، المحبر، به کوشش لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، 1361ق\ 1942م؛ ابن حزم، علی، جمهرة انساب العرب، بیروت، 1403ق\ 1983م؛ ابن درید، محمد، الاشتقاق، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1378ق\ 1958م؛ همو، جمهرةاللغة، حیدرآباد دکن، 1345ق؛ ابن رسول، عمر، طرفةالاصحاب فی معرفةالانساب، به کوشش سترستن، بیروت، 1412ق\ 1992م؛ ابن هشام، عبدالملک، التیجان، حیدرآباد دکن، 1347ق؛ همو، السیرة النبویة، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، 1975م؛ ازرقی، محمد، اخبار مکة، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، 1403ق\ 1983م؛ بخاری، محمد، صحیح، همراه با حاشیۀ سندی، قاهره؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمدرضوان، بیروت، 1398ق\ 1978م؛ ترمذی، محمد، سنن، به کوشش احمدمحمد شاکر و دیگران، قاهره، 1357ق\ 1938م بب ؛ سهیلی، عبدالرحمان، الروض الانف، به کوشش عبدالرحمان وکیل، قاهره، 1387ق\ 1967م؛ سیوطی، الدر المنثور، قاهره، 1314ق؛ کلبی، هشام، الاصنام، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، 1342ق\ 1924م؛ همو، جمهرةالنسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، 1407ق\ 1986م؛ همو، نسب معد و الیمن الکبیر، به کوشش ناجی حسن، بیروت، 1408ق\ 1988م؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385ق\ 1966م؛ میدانی، احمد، مجمع الامثال، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1374ق\ 1955م؛ همدانی، حسن، الاکلیل، به کوشش محمدعلی اکوع، قاهره، 1383ق\ 1963م؛ همو، صفة جزیرةالعرب، به کوشش محمدعلی اکوع، بیروت، 1403ق\ 1983م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1379ق\ 1960م.
احمد پاکتچی
دورۀ اسلامی
دربارۀ اسلام آوردن قوم ازد روایات گوناگون است و بخشی از این موضوع به مهاجرت ازدیان به نقاط مختلف بازمی‌گردد. بنابر یک روایت، صُرَد بن عبدالله ازدی با گروهی از قوم خود در هیئتی به حضور پیامبر(ص) رسیدند و اسلام آوردند. در روایتی دیگر از وَفدِ ابوظبیانِ اعرج ازدی به نزد پیامبر(ص) سخن به میان آمده است.
از مجموع روایات چنین به نظر می‌رسد که ازدیان به‌ویژه ازدیان ساکن عمان هیئتهایی به مدینه گسیل کردند و سپس اسلام آوردند.*
مآخذ
ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، 1328ق؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارصادر؛ عبیدلی، احمد، مقدمه بر کشف‌الغمة الجامع لاخبارالامة، قبرس، 1405ق\ 1985م؛ کلاعی، سلیمان، تاریخ الردة، اقتباس خورشید احمد فارق از الاکتفاء وی، قاهره\ دهلی، دارالکتاب الاسلامی؛ کلبی، هشام، نسب معد و الیمن الکبیر، به کوشش ناجی حسن، بیروت، 1408ق\ 1988م.