ارز
اَرْز [arz]، يا ارزِ خارجی، پول كشور ديگر يا اَسعار و نقود ديگری كه معادل پول خارجی باشد. اسكناس ایران در داخل كشور پول است، اما در كشوری دیگر، ارز خارجی تلقی میشود. تبدیل ارز اصطلاحاً به تبدیل ارزش پول كشوری به پول كشور دیگر برای معاملات خارجی یا نقل و انتقالهای مالی بین‌المللی گفته میشود. نرخ ارز تحت تأثیر عوامل اقتصادی و نیز بسیاری عوامل دیگر در تغییر است. نرخ ارزهای خارجی در برابر هم و نسبت به هم یكسان یا ثابت نیست و بر اثر همان عاملها ممكن است روز به روز، و حتیٰ در یك روز چند بار تغییر كند. اخبار مربوط به ارزها را می‌توان در روزنامه‌ها و به صورت دقیق‌تر، در نشریات اقتصادی یا بخش اقتصادی نشریات، دنبال كرد.
تا پیش از برقرار شدن نظام پولی واحد در چند کشور، نمی‌شد پول هر کشوری را در هر کشور دیگری خرج کرد. اکنون نیز تفاوت ارزش پولها، تفاوت نظامهای بانكی و دیگر تفاوتهای موجود میان اقتصاد كشورها ایجاب می‌كند كه هر پولی در انتقال به كشوری دیگر به پول كشور میزبان تبدیل شود. سفرهای خارجی، دادوستدها و معاملات میان افراد و شركتها معمولاً نیازمند تبدیل ارز است. انتقال ارزش پول از كشوری به كشور دیگر و تعیین كردن قیمت آن در كشوری كه پول به آنجا انتقال‌یافته است، مسئلۀ اصلی مربوط به ارزها ست.
در سدۀ 20م، كشورهای جهان طلا را معیار ارزش قرار می‌دادند و ارزش پول و ارز را با آن می‌سنجیدند. كنفرانس برِتِن وودْز در 1944م/ 1323ش، این معیار را تغییر داد و نرخ بیشتر ارزها را براساس ارزش دلار آمریكا که مبتنی بر طلا بود، تعیین کرد. گرچه این نظام سبب اعتماد اقتصادی شد، اما آمریكا از اواخر دهۀ 1960م نتوانست آن را حفظ كند و در دهۀ 1970م موافقت‌نامۀ بر‌تن وودز به تدریج از میان رفت.
اکنون ارز خارجی در واقع به‌سان كالایی قلمداد میشود كه نوسان قیمت آن برپایۀ عرضه و تقاضا ست. پس از رواج اینترنت، نوسانهای ارز لحظه به لحظه در پایگاههای مربوط به آن منعكس میشود. معاملات كلان خارجی برپایۀ اعتبارهای بانكی صورت می‌گیرد و تبدیل ارزها در بانكهایی كه معاملات خارجی را انجام می‌دهند، جریان دارد. در وضعیت عادی و چنانچه حكومتها محدودیتی ایجاد نكنند، قیمت ارز براساس قانون عرضه و تقاضا و قدرت خرید پول كشورها تعیین میشود. دیگر عوامل و عناصری كه از تبدیل ارزها به هم سود می‌برند، نیز در تغییر قیمت ارز مؤثرند.
در كشورهایی كه واردات آنها بیش از صادراتشان است و نمی‌توانند اعتبار خارجی كسب كنند، ارزش پول ملی كاهش می‌یابد و بر قیمت ارزهای خارجی افزوده می‌گردد. در چنین حالتی، دولت در این‌‌گونه كشورها ناگزیر است یكی از این گزینه‌ها را انتخاب كند:
1. برقراری نظارت بر ورود و خروج ارز؛ 2. آزاد گذاردن معاملات با ارزهای خارجی؛ 3. كاهش دادن ارزش پول داخلی. عدم توازن ارزی، تا هنگامی كه میان عرضه و تقاضا تعادل برقرار نشود، باقی خواهد بود.
پس از ركود بزرگ اقتصادی در دهۀ 1930م، بسیاری از كشورها، به ویژه كشورهای در حال توسعه كه ذخیره‌های ارز خارجی آنها محدود بود، سیاست نظارت بر ورود و خروج ارزهای خارجی را در پیش گرفتند. پس از پایان گرفتن جنگ جهانی دوم و تأسیس سازمان ملل متحد، این سازمان برای غلبه بر موانع معاملات و پرداختهای خارجی، صندوق بین‌المللی پول و بانك بین‌المللی ترمیم و توسعه را تأسیس کرد. این نهادها به ثبات پولی و برطرف ساختن موانع از سر راه مبادلات ارزی كمك كردند. (154)
کنترل ارز
اعمال محدودیتهای دولتی بر معاملات بخش خصوصی‌را که با ارز صورت‌می‌گیرد، کنترل ارز می‌گویند. نقش اصلی غالب نظامهای کنترل ارز این است که با محدود کردن خرید ارز خارجی تا میزانی که از کل دریافتهای ارزی بیشتر نباشد، مانع از تراز منفی پرداختها شوند، یا آن را ترمیم کنند.
شهروندان موظف‌اند وجوه ارزشان را به نهادهای مسئول کنترل ارز (معمولاً بانک مرکزی یا یک نهاد خاص دولتی) و به نرخ تعیین شده بفروشند. برخی از نظامها اجازه می‌دهند کسانی که از منابع معینی ارز دریافت می‌کنند، بخشی از آن را در بازار آزاد بفروشند. به این ترتیب، از آنجا که مقام کنترل کننده تبدیل به تنها بازار ارز خارجی میشود، می‌تواند موارد مصرف ارز و نیز مبلغ موجود برای هر مورد مصرف را تعیین کند .
معمولاً نرخ ارز کنترل شده بالاتر از نرخ بازار آزاد، و اثر آن محدود شدن صادرات و افزایش واردات است. اما مراکز کنترل ارز با ایجاد محدودیت بر میزان ارزی که یک شهروند می‌تواند خریداری کند، قادرند واردات را محدود کنند و در نتیجه، مانع از بروز کاهش در کل ذخایر طلا و تراز خارجی شوند. (208)