اردبیل
اَرْدَبیل [ardabīl]، استان، شهرستان و شهری کهن در شمال غربی ایران.
نام اردبیل در مآخذ گوناگون به صورتهای اَردویل، اَردُئیل و بیشتر اَردَبیل آمده، و در منابع ارمنی به صورت آرتاوِت و سپس آرتاوِل یاد شده است. مینورسکی معتقد است اَرْته ویت به مرور به اردبیل تغییر شکل یافته است. ظاهراً نام اردبیل ترکیبی است از دو جزء اَرْد به معنای درستی، راستی و پاکی، و بیل یا ویل (پسوند مکان) به معنای جایگاه، این ترکیب را به صورتهای آرتاویل و آرتاویلا به معنای شهر مقدس نیز نوشته‌اند. نام قدیم اردبیل را باذان فیروز، بادان پیروز، آباذان فیروز، باد فیروز، فیروزگرد و آذربهمن نیز نوشته‌اند.
استان اردبیل: این استان با4/17951 کمـ2 مساحت میان °37 و ´45 تا °49 و ´42 عرض شمالی و °47 و ´3 تا °48 و ´55 طول شرقی قرار گرفته و محدود است از شمال و شمال شرقی به ارّان (جمهوری آذربایجان)، از جنوب به استان زنجان، از شرق به رشته‌کوههای تالش و بغرو و استان گیلان و از غرب به استان آذربایجان شرقی. محدودۀ استان اردبیل از لحاظ اداری ـ سیاسی شامل 9 شهرستان، 21 بخش و 63 دهستان است که جمعاً 011‘168‘1 نفر (1375ش) را در خود جای داده است.
استان اردبیل دارای 5/282 کم مرز مشترک با جمهوری آذربایجان است که ارتباط کشور با آن جمهوری از طریق این استان در دو نقطۀ شهری اصلاندوز و بیله‌سوار برقرار است.
تشکیلات زمین‌شناختی استان اردبیل،جوان و عمدتاً متعلق به دورانهای‌سوم و چهارم است. در این‌منطقه ازلحاظ سنگ‌شناختی انواع توف، شیل و کنگلومراهای دوران سوم و همچنین آبرفتها و واریزه‌های گوناگون دوران چهارم و نیز تشکیلات آتش‌فشانی کوه سبلان شامل آندزیت، بازالت و توف مشاهده می‌شوند. مرتفعات استان اردبیل، قسمتهای شمالی و کم‌ارتفاع ساحل ارس را از قسمتهای جنوبی و جلگۀ اردبیل جدا می‌سازد و در اصل ادامۀ چین‌خوردگیهای رشته‌کوههای البرز به‌شمار می‌آید. استان اردبیل از لحاظ ناهمواری، به استثنای چند جلگه و دشت مغان، بیشتر کوهستانی است و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا به بیش از 200‘1 متر می‌رسد.
عرض جغرافیایی نسبتاً بالا، غلبۀ رشته‌کوهها و نزدیکی به منابع بزرگ آبی و همچنین برخورداری از تأثیر توده‌های مدیترانه‌ای و نیز توده‌های سرد سیبری، از مهم‌ترین عوامل مؤثر در آب و هوای استان اردبیل به‌شمار می‌رود. میزان بارندگی در سطح استان متغیر است. حداکثر آن در کوههای تالش و حداقل آن درقسمتهای شمالی‌استان دیده‌می‌شود. متوسط میزان بارندگی سالیانه 2/412 میلی‌متر است.
مهم‌ترین رودهای این استان عبارت‌اند از ارس و قره‌سو که در محل اصلاندوز، با نام دره‌رود به رودخانۀ ارس می‌ریزد. همچنین رود اهرچای که پس از پیوستن به قره‌سو به ارس وارد می‌شود، دیگر رودخانه‌های استان از جمله اینهاست: آغ‌چای، آواری، مشگین‌شهرچای، خیاوچای و انارچای. دریاچۀ نئور و دریاچۀ شورابیل در این استان واقع است. آبهای زیرزمینی و به‌ویژه آبهای معدنی اردبیل بسیار غنی است. این‌گونه آبها در نقاط مختلف به صورت چشمه‌های آب گرم و آب سرد پراکنده شده‌اند و غالباً از آنها استفادۀ درمانی می‌شود. مانند سرعین، سردابه، قتورسویی، شابیل و جز آنها. در این استان بجز سد انحرافی میل مغان، تأسیسات آبرسانی قابل توجهی برای مهار و بهره‌گیری از آبهای سطحی وجود ندارد.
جانوران استان اردبیل متنوع‌اند. در قسمتهای جنگلی خرس، گرگ، خوک، روباه، خرگوش و از پرندگان کبک، اردک، غاز وحشی، قرقاول، فاخته و مرغ وحشی یافت می‌شود. پرندگان مهاجر مانند پلیکان، فلامینگو و انواع مرغان آبی بیشتر در کنار دریاچه‌ها و برکه‌های استان به صورت فصلی اجتماع می‌کنند. در کوههای استان نیز قوچ، میش، کل، بز، کبک دری، خرس، پلنگ، آهو و عقاب دیده می‌شود. خزندگانی مانند انواع مارهای سمی و سوسمار در جنگلها و نیز نواحی کوهستانی استان یافت می‌شوند.
شهرستان اردبیل
این شهرستـان بـا 1/173‘5 کمـ2 مساحت، محدود است از شمال و شمال شرقی و غربی به اران (جمهوری آذربایجان) و شهرستان مشگین شهر، از شرق به استان گیلان، از غرب به آذربایجان شرقی و از جنوب به شهرستان خلخال و آذربایجان شرقی. شهرستان اردبیل دارای 3 بخش (مرکزی، هیر و سرعین) و 11 دهستان است که مجموعاً 3 شهر و 232 روستا را دربر دارد. جمعیت این شهرستان 511‘206 نفر است. مرکز این شهرستان، شهر اردبیل است.
مهم‌ترین رودخانۀ جاری در این شهرستان قره‌سوست که از چشمه‌های متعدد و برفاب حاصل از دامنه‌های جنوبی کوههای سبلان و دامنۀ شمال غربی کوههای بزغوش تشکیل می‌شود. دیگر رودخانه‌های محلی شهرستان اینهاست: نمین، سولا، قوری چای، هیرچای، نیر و همچنین نشئه رود، هفت بلوک، بیله درق، کمال‌آباد، علی درویش، اردیموسى، سرعین و ساری دره.
آبهای معدنی شهرستان اردبیل نه تنها در سطح منطقه، بلکه در سرتاسر کشور شهرت دارد. این آبها عبارت‌اند از بیله‌درق، سرعین، سردابه و قتورسویی در دامنۀ کوههای سبلان؛ بوشلو و سقزچی در دامنۀ کوههای بزغوش؛ خلخال سویی و مشه‌سویی در دامنۀ کوههای تالش (باغرو، بغرو). از میان این‌گونه آبهای معدنی، سرعین واقع در 10 کیلومتری اردبیل، متشکل از 10 چشمۀ معدنی که مهم‌ترین آنها گاومیش‌گُلی است، اهمیت فراوانی دارد. افزون بر رودخانه‌ها و چشمه‌ها، شهرستان اردبیل دارای دریاچه‌هایی است که نئور معروف‌ترین آنهاست. این دریاچه در 48 کیلومتری جنوب شرقی شهر اردبیل در ناحیه‌ای کوهستانی واقع شده است.
شهرستان اردبیل از لحاظ توانمندیهای طبیعی، از مهم‌ترین مراکز کشاورزی کشور به‌شمار می‌رود. خاک مناسب و منابع آب نسبتاً کافی از موجبات رونق کشاورزی و باغداری در این منطقه است و اساس اقتصاد اردبیل بیشتر بر فعالیت کشاورزی و دامداری استوار است.
صنایع شهرستان رونق چندانی ندارد. صنایع دستی رایج در آبادیهای روستایی شامل قالی‌بافی، بافت گلیم و جاجیم، شال‌بافی و سفالگری است. قالیچۀ نقش قوبای اردبیل معروف است. صنایع کارخانه‌ای در این شهرستان عمدتاً شامل صنایع مواد غذایی و شیمیایی است. گوشت، پوست، پشم و لبنیات از محصولات دامی این شهرستان است و نیز تولید عسل در این شهرستان رونقی بسزا دارد. طایفه‌های شاهسون در تولید این نوع فرآورده‌ها سهمی ارزنده دارند.
در گذشته زبان رایج در این منطقه، مانند بیشتر شهرهای آذربایجان،گویش آذری(ه م) بوده است که به‌مرور ــ به‌ویژه در دورۀ صفوی ــ فراموش شده، و جای خود را به ترکی داده است. دین ساکنان شهرستان، اسلام و مذهب ایشان بیشتر تشیع (اثناعشری) و برخی نیز شافعی یا حنفی مذهب‌اند. شهرستان اردبیل از نظر سیاحتی دارای جاذبه‌ها و توانمندیهای زیادی است.
شهر اردبیل
مرکز استان و شهرستان اردبیل و یکی از کهن‌ترین و در عین حال مهم‌ترین شهرهای ایران. اردبیل در °48 و ´17 طول شرقی و °38 و ´15 عرض شمالی قرار گرفته است و متوسط ارتفاع آن از سطح دریا 100‘1 متر است. کوه سبلان در غرب آن و رودخانۀ بالِخْلو در جنوب و جنوب شرقی شهر قرار دارد.
برپایۀ آثار بازمانده از گذشته، اردبیل از شهرهای باستانی ایران به‌شمار می‌رود. آثار و اشیاء متعلق به سدۀ 12 تا 15قم در نمین و دو سنگ‌نبشتۀ اورارتویی یافت شده در دامنه‌های جنوبی کوه سبلان به خط میخی، بر قدمت این شهر و ناحیۀ پیرامونی آن تأکید دارد. علاوه بر این گفته‌اند که زردشت اوستا را در بالای کوه سبلان نوشته است. همچنین‌گفته شده است که زردشت کتاب خود را در کوهی از کوههای اردبیل فراهم آورد و نیز روایت کرده‌اند که زردشت در آغاز کار در اردبیل دعوت به دین خود کرد. با این همه، فقدان اطلاعات و شواهد کافی، چگونگی شکل‌گیری اولیۀ این شهر را با ابهاماتی همراه ساخته است. وجود اخبارگوناگون در مورد بانی این شهر به این ابهامات دامن می‌زند. مورخان و جغرافی‌نویسان اسلامی غالباً بنای این شهر را به فیروز ساسانی نسبت داده‌اند.
اردبیل در زمان اشکانیان و در میان شهرهای آذربایجان، جایگاه ویژه‌ای داشت. نوشته‌اند قهرمان آذربایجان به نام رهام که از پهلوانان و از نژاد کیان بوده، در این دوره از اردبیل برخاسته بود. در دورۀ اسلامی، اردبیل در 20 یا 22ق فتح شد. به دستور اشعث بن قیس کندی، حاکم وقت ولایت آذربایجان، مسجدی در اردبیل بنا شد که بعداً توسعه یافت. همو علاوه بر اسکان گروهی از اعراب و سپاهیان در اردبیل، جماعتی از اهل عطا یعنی کسانی را که احکام دین می‌گفتند و از بیت‌المال مستمری دریافت می‌داشتند، در این شهر منزل داد. به این ترتیب، عشیره‌های عرب در شهر اردبیل و پیرامون آن ساکن شدند و اراضی حاصل‌خیزی را تصرف کردند و حتى کشاورزان و زمین‌داران پیشین را رعایای خود ساختند.
در 201ق/816م بابک، پیشوای خرم‌دینان در اردبیل و حوالی آن حدود 22 سال به مبارزه با دولت عباسی پرداخت. در 220ق نبردی میان بابک و افشین در ارشق رخ داد که متعاقب آن بابک به مغان (موقان) گریخت و از آنجا به شهر خود(بذّ) رفت و سرانجام در 222ق شکست یافت. پس از شکست بابک، به واسطۀ اهمیت ارتباطی اردبیل، خلیفه معتصم دستور داد که پایگاههای خراب شده میان زنجان و اردبیل دوباره برپا شوند تا انتقال کالاها و مواد غذایی به اردبیل از نو امکان‌پذیر گردد.
در دورۀ ایلخانان اگرچه تبریز، به عنوان شهر مهم آذربایجان، رو به رشد بود و از لحاظ سیاسی جایگزین اردبیل به‌شمار می‌آمد، اما اردبیل نیز به عنوان دارالارشاد هنوز از جایگاهی خاص برخوردار بود. نوشته‌اند که تیمور مزارع و روستاهایی در اطراف اردبیل خرید و وقف مزار شیخ صفی‌الدین کرد و ضمن بخشودن مالیات اردبیل به خاندان صفوی، مزار شیخ صفی را محل بست و تحصن شناخت. در مقبرۀ شیخ صفی روزانه افراد بسیاری اطعام می‌شدند. این اقدام تا مدتی دراز در عهد صفویان ادامه داشت و برای اطعام مساکین 25 تا 30 اجاق بزرگ در مطبخ‌خانۀ مقبره تعبیه شده بود و روزانه از حدود هزار نفر پذیرایی می‌شد.
شاه اسماعیل صفوی قیام خود را از اردبیل آغاز کرد. او در محرم 905/ اوت1499 که هنوز بیش از13 سال نداشت، با عده‌ای از پیروان خود به اردبیل آمد. پیروان او بیشتر از طایفه‌های ترک‌زبان ازجمله استاجلو، شاملو، تکلو، ورساق، روملو، ذوالقدر، افشار و قاجار بودند که استقرار آنان در اردبیل و اطراف آن در گسترش زبان ترکی بی‌تأثیر نبوده است. اسماعیل در 906ق برای گرفتن انتقام پدر به شیروان حمله برد و به زودی شیروان تا بندر باکو را متصرف شد و سپس تبریز را پایتخت خود ساخت و در آنجا تاج‌گذاری کرد. در همین زمان تشیع مذهب رسمی اردبیل و سراسر کشور شد، حال آنکه پیش از آن مردم اردبیل شافعی‌مذهب بودند.
گفته شده است که اردبیل حدود 200 سال دارالارشاد بود و همواره مرکز تجمع صوفیان به‌شمار می‌رفت. علاوه بر این، اردبیل در این دوره در شمار شهرهای مقدس شیعیان بود و نوشته‌اند که کمابیش همانند نجف، مشهد و کربلا مورد احترام بوده است.
شاه عباس اول در اواخر شعبان 1014/ دسامبر1605 با صدور فرمانی بر دارالامان بودن شهر اردبیل (و به‌ویژه بقعۀ شیخ صفی) تأکید کرد. در این زمان بر در آرامگاه شیخ صفی زنجیرهای بزرگی از چپ به راست و از بالا به پایین آویخته بودند. هر فردی که تحت تعقیب قرار می‌گرفت، اگر دستش به این زنجیرها می‌رسید، یا می‌توانست خود را به درون محوطۀ بقعه بیندازد، از هرگونه آسیبی در امان بود. در این زمان در شهر اردبیل دکانها و کاروانسراهای متعددی وجود داشت و شهر دارای چندین دروازه بود که دروازه‌های رئیس سعد، نوشهر، اسفریس و مقابر از آن جمله بودند.
شهر اردبیل در دورۀ قاجاریه رونق و شکوه گذشته را از دست داده بود. این شهر در آغاز سال 1244ق توسط قوای روسی تصرف شد و قسمت اعظم کتابخانۀ بقعۀ شیخ صفی به عنوان غنیمت به سن پترزبورگ انتقال یافت. در میان این کتابها، برخی نسخه‌های نادر و ارزشمند وجود داشته است که اخیراً عکس آنها توسط وزارت امور خارجۀ ایران تهیه شده است. وسعت شهر اردبیل در این دوره به حدود یک‌سوم وسعت شیراز می‌رسید. دیوار گلی پیرامون شهر ویران، و با ردیفی از آجر پوشیده، و برجها و استحکاماتش فرو ریخته بود. افزون بر این، شهر در 1252ق/1836م دچار طاعون شد و جمعیت آن بسیار کاهش یافت.
شهر اردبیل دارای 132‘ 67 نفر(1375ش)جمعیت است. اردبیل آثار تاریخی ارزشمندی دارد که بیشتر مربوط به دورۀ صفویه است. کهن‌ترین بنای تاریخی اردبیل، جمعه‌مسجد است که بنای اولیۀ آن از دورۀ سلجوقی است. مسجدجامع اردبیل از دیگر مساجد شهر است که در اصل بنای آن به دورۀ صفویه بازمی‌گردد و بعدها بازسازی شده است.
امام‌زاده صالح موسوم به اوغلان امام‌زاده سی در نزدیکی میدان شیخ صفی‌الدین و همچنین قیز امام‌زاده‌سی در کنار مسجدجامع میرصالح مجتهد از مکانهای مقدس این شهر است. بقعۀ امام‌زاده صالح در اصل شامل مسجد و مقبره‌ای است.
بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی از جالب‌ترین بناهای این شهر به‌شمار می‌رود، تا جایی که آن را در میان بناهای مذهبی منحصر به فرد دانسته‌اند. مجموعۀ بنا که کار سلاطین مختلف دورۀ صفویه است، در اطراف بقعه شکل‌گرفته‌اند. بنای اولیۀ بقعه را به زمان حیات شیخ صفی منسوب، و آن را خانۀ مسکونی او دانسته‌اند. بقعه دارای دو گنبد است: یکی بر فراز مقبرۀ شیخ‌صفی است و دیگری بر مزار شاه‌اسماعیل، صندوقهای چوبی مزار شیوخ و شاهزادگان مدفون در این محل، از نظر ظرافت در منبت‌کاری اهمیت خاصی دارد. شاه طهماسب این مجموعه بناها را که به صورت نامنظم و پراکنده در اطراف بقعه برپا شده بودند، سامان داد و به صورت مجموعه‌ای یکدست و هماهنگ درآورد.
مسجد و مدرسۀ علوم دینی میرزا علی‌اکبر واقع در میدان ساعت اردبیل از دیگر بناهای قابل توجه شهر به‌شمار می‌رود. بنای مسجد به ابعاد 24×30 متر و دارای 30 ستون در 5 ردیف است. کلیسای مریم مقدس در کوچه‌ای موسوم به ارمنستان واقع در محلۀ گازران یا اونچی میدان است.
بازار اردبیل در قالب مجموعه‌ای مرکب از عناصر مختلف (تیمچه، سرا، حمام، مسجد و...) در میان شهر و در طرفین خیابان اصلی قرار گرفته است. اگرچه این بازار درسده‌های7و 8ق رونق فراوانی داشت و بخش مهمی از آن در دوره‌های بعد، از موقوفات بقعۀ شیخ صفی به‌شمار می‌آمد، اما بنای کنونی آن عمدتاً متعلق به دورۀ صفوی است. قسمت عمدۀ این بازار به‌سبب احداث خیابان در سالهای اخیر تخریب شده، و ارتباط قسمتهایی از آن با هستۀ مرکزی از میان رفته است.
شهر اردبیل دارای چند پل قدیمی است که از آن میان می‌توان به پل هفت‌چشمه(داش کَسَن)،مربوط به پیش از صفویه، پل سه چشمه(پیر مادر یا پیر علمدار)، مربوط به اوایل دورۀ صفوی، و پل پنج‌چشمه، احتمالاً متعلق به دورۀ صفوی اشاره کرد.
اردبیل را شاید بتوان نخستین شهر ایران دانست که آب آن از طریق لوله‌کشی تأمین می‌شده است. این‌کار ظاهراً به دورۀ صفویه بازمی‌گردد. سرچشمۀ آب در یکی از مرتفعات جنوب غربی شهر به نام قره بایر (10 کیلومتری اردبیل) قرار داشت و آب از آنجا از طریق لوله‌های سفالی (تنبوشه) به قطر 30 سانتی‌متر به شهر وارد می‌شد. رشته قناتی نیز در شهر اردبیل جریان داشت که به دورۀ صفویه متعلق بود و به قنات «اهل ایمان» مشهور بود و آب آن به مصرف شرب کسانی می‌رسید که در بقعۀ شیخ صفی اطعام می‌شدند.*
مآخذ
ابن اثیر، الکامل؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، لیدن، 1939م؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، لیدن، 1889م؛ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، لیدن، 1891م؛ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت،1980م؛ ابن‌فقیه، احمد، مختصر کتاب البلدان، لیدن، 1302ق؛ ابودلف، مسعر، سفرنامه، به کوشش مینورسکی، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، تهران، 1342ش؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، پاریس، 1840م؛ اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، دمشق، 1381ق/1961م؛ همو، مسالک و ممالک (ترجمۀ فارسی)، تهران، 1347ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367ش؛ الئاریوس، آدام، سفرنامه، ترجمۀ احمد بهپور، تهران، 1363ش؛ آمارنامۀ استان اردبیل (1372ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان اردبیل، تهران، 1374ش؛ اوبن، اوژن، ایران امروز، ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی، تهران، 1362ش؛ «اوضاع اردبیل»، ایران نو، تهران، 1327ق/ 1909م، س 1، شم 72؛ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به کوشش محمد معین، تهران، 1362ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس الطباع، بیروت، 1407ق/1987م؛ به‌آذین، داریوش، «اردبیل»، مجموعۀ سخنرانیهای ششمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، تبریز، 1355ش؛ تاورنیه، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، تهران، 1336ش؛ ترابی طباطبایی، جمال، آثار باستانی آذربایجان، تهران، 1355ش؛ تصویر وضعیت اقتصادی، اجتماعی و اعتبارات شهرستان اردبیل، سازمان برنامه و بودجه، تهران، 1370ش؛ تقسیمات کشور جمهوری اسلامی ایران، وزارت کشور، تهران، 1372ش؛ جغرافیا و اسامی دهات کشور، وزارت کشور، تهران، 1329ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آمـوزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ جهانگشای خاقان، به کوشش الله دتا مضطر، اسلام‌آباد، 1986م؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران،1340ش؛ حکیم، محمدتقی، گنج دانش، به‌کوشش محمدعلی صوتی و جمشید کیانفر، تهران،1366ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهـران، 1336ش؛ خـامـاچـی، بهروز، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقـی، تهـران، 1370ش؛ ختمـی‌مآب، محمد و ناصر ایرانی راد، مقدمه‌ای بر شناخت امکانات توسعۀ کشاورزی شهرستان اردبیل، سازمان برنامه و بودجه، تهران، 1370ش؛ خلخالی، عبدالرحیم، «بقعۀ شیخ صفی»، ارمغان، تهران، 1350ش، س 7، شم 1؛ دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمۀ شعاع‌الدین شفا، تهران، 1348ش؛ دمشقی، محمد، نخبةالدهر، به کوشش مرن، لایپزیگ، 1923م؛ دیباج، اسماعیل، «بناهای تاریخی باقی‌مانده در اردبیل»، بررسیهای تاریخی، تهران، 1347ش، س3، شم 1؛ دینوری، احمد، الاخبار الطوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران، 1364ش؛ رُهربرن، کلاوس میشائل، نظام ایالات در دورۀ صفویه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1349ش؛ زین‌العابدین شیروانی، حدائق السیاحة، تهران، 1348ش/ 1389ق؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (1366ش)، نتایج تفصیلی، استان آذربایجان شرقی، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (1366ش)، نتایج تفصیلی، ایل ایلسون (شاهسون)، مرکز آمار ایران، تهران، 1368ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1365ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان اردبیل، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد، 1382ق/1962م؛ سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمۀ احمد صبا، تهران، 1363ش؛ شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، قاهره، 1387ق/ 1968م؛ صفری، بابا، اردبیل در گذرگاه تاریخ، تهران، 1350-1353ش؛ طاهری، ابوالقاسم، جغرافیای تاریخی گیلان، مازندران و آذربایجان، تهران، 1347ش؛ طبری، تاریخ؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش ژول مُل، تهران، 1353ش؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، استان آذربایجان شرقی(1)، تهران، 1363ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1371ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330ش؛ فرهنگ روستایی (1365ش)، کل کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1369ش؛ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1345ش؛ قزوینی، زکریا، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، 1404ق/1984م؛ کریمی، بهمن، جغرافی مفصل تاریخی غرب ایران، تهران، 1316ش؛ کسروی، احمد، آذری یا زبان باستان آذربایجان، تهران، 1309ش؛ همو، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، 1355ش؛ همو، شهریاران گمنام، تهران، 1357ش؛ همو، کاروند، به کوشش یحیى ذکاء، تهران، 1352ش؛ کمپفر، انگلبرت، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1360ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران،1311ش؛ گزارش خاک‌شناسی نیمه ـ تفصیلی منطقۀ اردبیل، مؤسسۀ خاک‌شناسی و حاصل‌خیزی خاک وزارت کشاورزی و منابع طبیعی، تهران، 1355ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1318ش؛ مخلصی، محمدعلی، فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی، تهران، 1371ش؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به‌کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1967م؛ مشکور، محمدجواد، «دو سنگ‌نبشتۀ اورارتویی از آذربایجان»، راهنمای کتاب، تهران، 1345ش، س 9، شم 6؛ همو، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، تهران، 1349ش؛ مطالعات ارزیابی منابع و قابلیت اراضی منطقۀ اردبیل، وزارت کشاورزی، تهران، 1368ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، لیدن،1906م؛ میرخواند، محمد، روضة الصفا، به کوشش عباس زریاب خویی، تهران، 1373ش؛ مینورسکی، ولادیمیر، سازمان اداری حکومت صفوی، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، 1334ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر، تهران، 1342ش؛ هدایت، رضاقلی، روضةالصفای ناصری، قم، 1339ش؛ هفت کشور یا صور الاقالیم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1353ش؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، البلدان، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ نیز: