ارانی

اَرانی [arānī]، تقی (1279- 1318ش/1900- 1939م)، رهبر فکری پنجاه و سه نفر (ﻫ م) و مروج مارکسیسم در ایران. وی در تبریز زاده شد و پس از گذراندن بخشی از تحصیلات قدیم و پایان بردن دارالفنون، در 1301ش به آلمان رفت و در دانشگاه برلین در رشتۀ شیمی به تحصیل پرداخت (احمدی، 7). ارانی در دورۀ تحصیل مسئولیت اتحادیۀ دانشجویان ایرانی را در برلین به عهده داشت (همو، 24) و در 1304ش با همکاری احمد اسدی (اسدوف) و مرتضیٰ علوی (برادرِ بزرگ علوی) فرقۀ جمهوری انقلابی ایران را در آلمان تشکیل داد (همو، 7، 9)؛ مدتی هم در بخش خاورشناسی دانشگاه برلین به تدریس اشتغال داشت (همو، 158؛ خامه‌ای، 15). او در 1307 ش از رسالۀ دکتری خود دفاع کرد و سال بعد به ایران بازگشت (احمدی، 160). 
ارانی که میهن دوست پرشوری بود، احتمالاً به تأثیر از کمونیستهایی چون مرتضیٰ علوی به مارکسیسم روی آورد(همو، 11-12؛ خامه‌ای، 72؛ آبراهامیان، 194). او را از نخسـتین نظریه ـ پردازان کمونیسم در ایران خوانده‌اند، اما برخی بر این نظرند که وی کمونیست یا مارکسیست، به مفهوم مصطلح آن نبود، بلکه سوسیالیستی بود که از دیدگاه علمی و فلسفی و از طریق ماتریالیسم دیالکتیک به اندیشه‌های مارکس گرایش یافته بود و نخستین پژوهندۀ مارکسیسم در ایران محسوب می‌شد(احمدی، جم‍(. ارانی در دانشگاه تهران به تدریس فیزیک پرداخت و به موازات آن، مطالعات خود را از دیدگاه مارکسیستی پی‌گرفت. مجلۀ دنیا (ﻫ م) را تأسیس و منتشر کرد و مقالات بسیاری در ترویج آراء خود در آن نوشت. 
ارانی با چند زبان آشنا بود و در فلسفه، جامعه‌شناسی و ادبیات مطالعات گسترده‌ای داشت و شعر هم می‌سرود (الموتی، 280، 284). برخی او را اولین معرف علم روان‌شناسی، به مثابۀ علمی مستقل، در ایران خوانده‌اند. او در 1316ش، به اتهام سیاسی با جمعی از یاران و همفکران خود دستگیر، و پس از محاکمه در1317ش، به10سال حبس محکوم شد(آبراهامیان، 193-194)، اما در 1318ش، ظاهراً بر اثر بیماری تیفوس در زندان درگذشت (افتخاری، 60). 
پسیکولوژی (علم الروح)، زندگی و روح هم مادی است، ماتریالیسم دیالکتیک، اصول علم فیزیک، عرفان و اصول مادی، مقدمه بر رسالة فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس، از جملۀ آثار اوست. آثار و مقالات دکتر تقی ارانی (تهران، 1357ش)، شامل 14 مقاله دربارۀ فلسفه، عرفان، اقتصاد، هنر و علم؛ هشت مقاله دربارۀ علم و هنر؛ و نوشته‌های علمی، فلسفی و اجتماعی در 2 جلد، مجموعه‌هایی از مقالات منتشر شدۀ اوست. 

مآخذ

آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمۀ احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتّاحی و‌لایی، تهران، 1377ش؛ احمدی، حمید، تاریخچه فرقۀ جمهوری انقلابی ایران و «گروه ارانی» (1304ـ1316)، تهران، 1379ش؛ اسکندری، ایرج، خاطرات، تهران، 1372ش؛ افتخاری، یوسف، خاطرات دوران سپری شده (خاطرات و اسناد 1299ـ1326)، به کوشش کاوۀ بیات و مجید تفرشی؛ الموتی، ضیاء‌الدین، فصولی از تاریخ، تهران، 1370ش؛ خامه‌ای، انور، پنجاه‌ نفر... و سه نفر، تهران، 1362ش.     

محسن مدیر شانه‌چی