اران
اَرّان [arrān]، سرزمینی در قفقاز که حدود آن در دوره‌های مختلف متغیر بوده است و نام آن را جغرافی‌نگاران به شکلهای گوناگون آورده‌اند. در نوشته‌های یونانی و رومی عهد باستان و سدههای میانه، نام این سرزمین به صورت آلبانیا و آریانیا، و نام مردم آن آلبانوی و آریانوی آمده است. در زبان گرجی این نام به صورت رانی و در متون ارمنی، آلوانْک (آلوان) و آغوانْک (آغوان) نوشته شده است.
دربارۀ محدودۀ اران نظریه‌های متفاوتی وجود دارد. برخی منطقۀ میان دو رود کُر و ارس، و برخی دیگر فاصلۀ میان ارس و دربند قفقاز را اران نامیده‌اند. با این وصف، محدودۀ این سرزمین از عهد باستان تا سدههای 5-7م به تقریب یکسان بوده، و محدودۀ کنونی جمهوری آذربایجان را در برمی‌گرفته است.
ازسدۀ4م مسیحیت در اران به عنوان دین رسمی پذیرفته شد. درسدۀ5م الفبای زبان‌ارانی‌که تا آن زمان فاقد خط و کتابت بود، از سوی کشیشان ارمنی‌تدوین‌شد. تاکنون‌نمونۀ روشنی از خط و کتابت‌مردم‌اران دردوران‌پیش‌از اسلام به‌دست‌نیامده است. به نظر می‌رسد فتح اسلامی‌ارمنستان و گرجستان و اران درسالهای 24-26ق/645-647م و درعهدخلافت‌عثمان‌صورت‌گرفته‌باشد.در عهد سلجوقیان، اران تجزیه شد و رفته‌رفته، تحت نفوذ غزان قرار گرفت و زبان‌ترکی‌جانشین‌تمام زبانهای رایج درآن سرزمین شد.
اران در اواسط سدۀ12ق/ 18م به‌چندین خان‌نشین، ملک‌نشین و سلطان‌نشین کوچک تجزیه شد که در واقع، تنها نامی داشتند. پس از جنگهای ایران و روس و تصرف سرزمین قفقاز از سوی دولت روسیه، آن گروه از خانات که درخدمت امپراتوری روسیه قرار داشتند، تا اندازه‌ای به صورت نیمه‌مستقل به حیات خود ادامه دادند، ولی اندکی بعد، تابع فرماندار کل امپراتوری روسیه در قفقاز شدند. این‌وضع تا 1336ق/ 1918م ادامه داشت، تا اینکه با ورود قوای عثمانی به قفقاز، دولتی از سوی گروه مساواتیان تأسیس شد که نام جمهوری آذربایجان برخود نهاد.*
مآخذ
کسروی، احمد، شهریاران گمنام، تهران، 1335ش؛ همو، کاروند، به کوشش یحیى ذکاء، تهران، 1356ش؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، دارصادر؛ نیز: