ادب القاضی
اَدَبُ الْقاضی، یا ادب القضاء، عنوانی مشترك برای شماری از نوشته‌های فقیهان مذاهب اسلامی دربارۀ آنچه به آداب قضا و شرایط قاضی از نظر شرع اسلام مربوط می‌شود.
در پی گسترده شدن قلمرو سرزمینهای اسلامی و به طبع نیاز بیشتر به قاضیان، وجود دستور عملهای مدون برای امر قضا از دیدگاه شرع اسلام لازم می‌نمود، دستور عملهایی كه مشتمل باشد بر شروطی كه باید در شخص جمع آید تا بتواند به عنوان قاضی نصب گردد و سپس آدابی كه در امر قضا باید رعایت كند. آداب قضا به‌تدریج به‌صورت جزئی از مسألۀ كلی قضا در كنار مسائل و ابواب گوناگون فقهی مطرح شد و مسائلی گوناگون را در برگرفت كه به برخی از آنها اشاره می‌شود: قاضی برای رسیدگی به دعاوی باید مكان وسیعی را انتخاب كند كه عدۀ بیشتری از دادخواهان به آسانی توان دسترس به وی را داشته باشند (ابن ابی‌الدم، 58 - 59)، در جلسات دادرسی باید اهل علم حضور داشته باشند تا اگر مسائلی پیچیده مطرح شد، قاضی برای مشاوره از آنان بهره گیرد (همو، 64)، رعایت عدل و انصاف و مساوات در میان متخاصمین، تا آنجا كه حتی در پاسخگویی به سلام، یكی از آن دو را بر دیگری مقدم ندارد (همو، 83 - 88)؛ همچنین مسائلی چون احكام مربوط به شهادات، شرایط شهادت و كیفیت ادای آن (همو، 322 به بعد) و اینكه آیا با عزل یك قاضی حكم وی نیز فسخ می‌گردد، یا نه (همو، 142-146). به هر صورت آثار متعددی با عنوان ادب القاضی از سوی فقیهان تألیف شد و شایان توجه اینكه فقهای حنفی و شافعی بیشتر به این موضوع پرداختند، چه عملاً در امر قضا نقشی مؤثر داشتند و لزوم تألیف چنین آثاری را به خوبی حس می‌كردند. فقیهان دیگر مذاهب بیشتر در ضمن مجموعه‌های فقهی در بابی با همین عنوان، یا در بابهای عام‌تری با عنوان قضا یا اقضیه به مباحث فقهی مربوط به آداب قضا پرداخته‌اند. مثلاً از امامیه، ابن بابویه در من لایحضره الفقیه (3/ 6 به بعد)، شیخ مفید در المقنعه (ص 722)، شیخ طوسی در المبسوط (8/ 81 به بعد) و ابن ادریس در السرائر (2/ 156 به بعد) بابهایی را با عنوان ادب القاضی یا آداب القضاء یا ادب القضاء گشوده‌اند. نظیر چنین ابوابی در مجامیع حدیثی اهل سنت و نیز در آثار فقهی مالكیان و حنبلیان نیز یافت می‌شود (برای آثار مستقل، نك : دنبالۀ مقاله).
آثار حنفی
1. ادب‌القاضی، تألیف قاضی ابویوسف (د 182ق) شاگرد بنام ابوحنیفه كه حاجی خلیفه (1/ 46) آن را نخستین تصنیف دربارۀ آیین قضا در فقه اسلامی شمرده است. 2. ادب القاضی، تألیف شاگرد دیگر ابوحنیفه، محمد بن حسن شیبانی (د 189ق). از این كتاب نسخه‌ای در دست نیست، اما پزدوی (1/ 17) و فضل‌الله بن روزبهان (ص 103، 106، 127) از آن سود برده‌اند. 3. ادب‌القاضی، از حسن ابن زیاد لؤلؤی (د 204ق) كه او نیز از یاران ابوحنیفه بود و مدتی قضای كوفه را بر عهده داشت (ابن ندیم، 258). 4. ادب‌القاضی، تألیف محمد بن سماعه (د 233ق) فقیه و قاضی بغدادی و از شاگردان ابو یوسف (همو، 258- 259). 5. ادب‌القاضی، از احمد بن عمر، معروف به خصّاف (د 261ق) كه از پر اهمیت‌ترین كتب در این زمینه بوده، و بسیار مورد توجه واقع شده است (برای رواج آن، مثلاً نك : فضل‌الله، 77، 102، 127، جم ؛ فادانی، 38). از این اثر نسخ بسیاری در دست است كه از آن میان می‌توان به نسخه‌های موجود در كتابخانه‌های عباسیۀ بصره (خاقانی، 1/ 40)، كوپریلی (كوپریلی، 1/ 270)، فاتح، ملاچلبی و رامپور اشاره كرد (نك : GAS, I/ 437) بر این كتاب برخی نویسندگان شرحهایی نوشته‌اند از جمله عبدالعزیز بن احمد حلوایی (د 456ق) (حاجی خلیفه، همانجا) و حسام‌الدین عمر بن عبدالعزیز (د 536ق) از بزرگان حنفی خراسان كه شرح وی مشهورترین شروح ادب القاضی خصاف است. نسخه‌هایی خطی از آن در كتابخانه‌های ظاهریه (ظاهریه، 1/ 422- 423)، دارالكتب مصر (خدیویه، 3/ 72-73) و غیر آنها موجود است (نك : GAS، همانجا). 6. ادب القاضی، از ابوخازم عبدالحمید بن عبدالعزیز (د 292ق) كه مدتی قاضی شام، كوفه و كرخ بغداد بود (ابن‌ندیم، 261؛ خطیب، 11/ 62). 7. ادب‌القاضی و القضاء، تألیف ابومهلب هیثم بن سلیمان قیسی (د ح 310ق) قاضی تونس كه تنها بخشی از آن در دست است كه به كوشش فرحات دشراوی در تونس (1970م) چاپ شده است. 8. ادب القاضی، تألیف احمد بن اسحاق ابوجعفر تنوخی (د 317ق) ادیب، مفسر و محدث (حاجی خلیفه، همانجا). 9. ادب القاضی، از عبدالله بن حسین ابومحمد نیشابوری ناصحی (د 447ق) قاضی القضات خراسان كه به گفتۀ زركلی (4/ 79) نسخه‌ای از آن در دمشق موجود است. 10. ادب القاضی، از احمد بن سلیمان، معروف به كمال پاشازاده (د 940ق) كه مدتی عهده‌دار قضای ادرنه بود. نسخه‌هایی از این اثر در كتابخانه‌های برلین ( آلوارت، شم 4951) و وین (فلوگل،شم 1791) موجود است. 11. ادب القضاة، از عبدالوهاب بن احمد شعرانی (د 973ق) (نك : زركلی، 4/ 180).
آثار شافعی
1. ادب‌القاضی، از محمد بن ادریس شافعی (ابن‌ندیم، 264) كه غزالی نیز در احیاء به آن اشاره دارد (نك : GAL, S, I/ 304) 2. ادب القضاة، تألیف محمد بن عبدالله بن عبدالحكم (د 268ق) از فقهای شافعی در مصر (ذهبی،12/ 501). 3. ادب القضاء، اثر ابوسعید حسن بن احمد اصطخری (د 328ق) قاضی قم و متصدی حسبۀ بغداد (همو، 15/ 251). 4. ادب القاضی، تألیف ابوالعباس ابن قاص (د 335ق) (نك : ابواسحاق، 120). سزگین نسخه‌ای از آن را در كتابخانۀ فیض‌الله افندی یاد كرده است (GAS, I/ 497) 5. ادب القضاء یا القاضی، از ابوبكر ابن‌‌حداد مصری (د 344ق) كه خود مدتی قضای مصر را بر عهده داشته است (ذهبی، 15/ 447؛ سبكی، 3/ 79-80). 6. ادب القضاة، تألیف قفال شاشی (د 365ق) (اسنوی، 2/ 80). 7. ادب القضاء، تألیف ابومحمد حسن بن احمد حداد بصری از فقهای سدۀ 4ق (سبكی، 3/ 255). 8. ادب القضاء، اثر ابوالحسن محمد بن یحیی بن سراقۀ عامری (د 410ق) فقیه اهل بصره (ابن قاضی شهبه، 1/ 195). 9. ادب‌القضاء، از ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر بغدادی (د 429ق) (زحیلی، 676). 10. ادب القاضی، تألیف ابوالحسن ماوردی (د 450ق) كه آن را محیی‌الدین سرحان در بغداد (1391ق/ 1971م) منتشر كرده است. 11. ادب القاضی، تألیف ابوعاصم محمد بن احمد عَبّادی هروی (د 458ق) (ذهبی، 18/ 181). 12. ادب القضاة، از ابوالحسن علی بن احمد زبیلی (؟) مؤلف سدۀ 5ق (اسنوی، 2/ 5). 13. ادب القضاء، از ابوالمعالی مجلّی بن جُمیع قرشی مخزومی (د 550ق) كه نام دیگر آن العمدة است (همو، 1/ 511 -512؛ زحیلی، 677). 14. ادب القاضی، نوشتۀ ابوسعد عبدالكریم سمعانی (د 562ق) كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ عارف حكمت موجود است (نك : كحاله، 27). 15. ادب القضاة، تألیف ابن ابی الدم (د 642ق) كه توسط محمدمصطفی زحیلی در دمشق (1395ق/ 1975م) منتشر گردیده است. 16. ادب القضاة، اثر شرف‌الدین احمد بن مسلم بن سعید قرشی ملحی (د 793ق) كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ عباسیۀ بصره موجود است (زحیلی، همانجا). 17. ادب الحكام فی سلوك طرق الاحكام، از شرف‌الدین غزی (د 799ق) كه به آداب القضاة نیز معروف است و نسخه‌ای از آن در دارالكتب مصر (خدیویه، 3/ 190) وجود دارد و مختصری از آن با عنوان عمادالرضا ببیان ادب القضاء از زكریا بن محمد انصاری مصری (د 926ق) به صورت خطی در دارالكتب مصر (نك : سید،1/ 309-310) و كتابخانۀ چستربیتی ( آربری، شم 4463(3)) موجود است. 18. ادب القضاء، از محمد بن احمد سمنودی، مشهور به ابن محلی (د 890ق) (سخاوی، 7/ 16-17). 19. الدیباج المذهب فی احكام المذهب فی ادب القضاء، كه مؤلف آن شناخته نیست و نسخه‌ای از آن در دارالكتب مصر (زحیلی، 678) وجود دارد.
آثار دیگر مذاهب
1. ادب القاضی، از ابوعبید قاسم بن سلام (د 224ق) از فقیهان اصحاب حدیث (ابن ندیم، 78؛ نیز ه د، 5/ 709)؛ 2. ادب القاضی، از ابن قتیبۀ دینوری (د 276ق) (ذهبی، 13/ 296- 297)؛ 3. ادب‌القاضی، تألیف محمدبن‌جریر طبری (د 310ق)پایه‌گذار مذهب جریری (ابن ندیم، 291)؛ 4. ادب القضاء، از احمد بن محمد خلاّل(د311ق)ازفقیهان‌حنبلی(ذهبی،12/ 530)؛ 5. آداب القاضی و المفتی، اثر قاضی محمد بن احمد صعدی (د 1182ق) از فقیهان زیدی (حسینی، 1/ 26).
محمد بن سحنون (د 256ق) نیز كتاب مفصلی داشته كه 10 جزء از آن در باب ادب القضاة بوده است (نك : قاضی عیاض، 3/ 106-107).
مآخذ
ابن ابی الدم، ابراهیم، ادب القضاء، به كوشش محمدمصطفی زحیلی، دمشق، 1975م؛ ابن ادریس، محمد، السرائر، قم، 1410ق؛ ابن بابویه، محمد، من لایحضره الفقیه، به كوشش حسن موسوی خرسان، بیروت، 1401ق/ 1981م؛ ابن قاضی شهبه، ابوبكر، طبقات الشافعیة، به كوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دكن، 1398ق/ 1978م؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به كوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم؛ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به كوشش عبدالله جبوری، بغداد، 1390ق/ 1970م؛ پزدوی، علی، «اصول الفقه»، در حاشیۀ كشف الاسرار علاءالدین بخاری، استانبول، 1308ق؛ حاجی خلیفه، كشف؛ حسینی، احمد، مؤلفات الزیدیة، قم، 1413ق؛ خاقانی، علی، مخطوطات المكتبة العباسیة فی البصرة، بغداد، 1380ق/ 1961م؛ خدیویه، فهرست؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1406ق؛ زحیلی، محمدمصطفی، مقدمه و تحشیه بر كتاب ادب القضاء (نك : هم ، ابن ابی الدم)؛ زركلی، اعلام؛ سبكی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الكبری، به كوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1384ق/ 1965م؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، 1354ق؛ سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954م؛ طوسی، محمد، المبسوط، قم، 1351ش؛ ظاهریه، خطی (فقه حنفی)؛ فادانی، محمدیاسین، اتحاف المستفید، دمشق، 1403ق/ 1983م؛ فضل‌الله بن روزبهان، سلوك الملوك، به كوشش محمد نظام‌الدین و محمد غوث، حیدرآباد دكن، 1386ق/ 1966م؛ قاضی عیاض، ترتیب المدارك، به كوشش احمد بكیر محمود، بیروت/ طرابلس، 1387ق/ 1967م؛ كحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، 1393ق؛ كوپریلی، خطی؛ مفید، محمد، المقنعة، قم، 1410ق؛ نیز: