احمد بن علویه
اَحْمَدِ بْنِ عَلَویّه، ابوجعفر اصفهانی کَرّانی (212-310ق/ 827-922م)، کاتب، شاعر و محدث شیعی.
علامۀ حلی بر ضبط نام «عَلَویّه» تصریح کرده است (ص 104). نسبت کرانی که در پاره‌ای از مآخذ به وی داده شده است (صفدی، 7/ 253؛ سیوطی، 1/ 336)، به کران، یکی از محلات قدیم اصفهان باز می‌گردد (نک : سمعانی، 5/ 45؛ خوانساری، 1/ 211)، اما این نسبت در نسخۀ حاضر از معجم‌الادباء (یاقوت، 4/ 72) که خود مأخذ اساسی برای منابع بعدی بوده، به صورت «کرمانی» ضبط شده است. طوسی از معروف بودن او به «ابن اسود» سخن گفته (نک : رجال، 447، الفهرست، 18) و نجاشی (ص 18) آن را به صورت «ابوالاسود» ضبط کرده است.
یاقوت (همانجا) به نقل از حمزۀ اصفهانی آورده است که احمد بن علویه در علم لغت چیره‌دست بوده، و با ابوعلی حسن بن عبدالله لُغْذَه یا لُکدۀ (د 210ق/ 825م) نحوی و لغوی ساکن بغداد همنشینی داشته است.
دیدار وی با لغذه، محل تردید است، زیرا از سال مرگ لغذه چنین برمی‌آید که هرگز با یکدیگر نمی‌توانسته‌اند دیداری داشته باشند. وی نخست به مکتب‌داری و آموزش کودکان اشتغال داشت و پس از مدتی معلمی را رها کرد و در زمرۀ ندیمان دلف بن ابی دلف عجلی (د 265ق/ 878م) و احمدبن عبدالعزیز عجلی (د 280ق) دو تن از فرمانروایان مقتدر اصفهان درآمد و کاتب و شاعر آنان گردید و دانش و ادب خود را وقف خدمت آنان کرد (یاقوت، 4/ 72-73)؛ چنانکه وقتی موفق عباسی، نماینده‌ای از بغداد سوی احمد بن عبدالعزیز عجلی گسیل داشت و آمرانه از او خواست تا بخشی از سپاه خویش را به سوی او روانه کند و در اختیار او گذارد، احمد بن علویه طی ابیاتی هجوآمیز به نامه و پیام او پاسخ داد (همو، 4/ 76-77؛ برای ذکر او در عداد شاعران نامدار اصفهان، نک : ثعالبی، 3/ 295).
شهرت وی در حدیث، به سبب روایت آثار ابراهیم بن محمد ثقفی (د 283ق) است. هرچند روایات او در مواضعی از کتابهای معتبر شیعه، ازجمله در کتب اربعه وارد شده (نک : دنبالۀ مقاله)، و ابن داوود حلی از رجالیان متأخر نام او را در شمار ممدوحان آورده است (ص 34)، اما به صراحت از سوی رجال‌شناسان توثیق نشده است (نک : مامقانی، 1/ 68). کسانی چون محمد بن حسن بن ولید (طوسی، همانجا)، سعد بن عبدالله اشعری (مفید، 154)، حسین بن محمد بن عامر (ابن قولویه، 186؛ طوسی، رجال، 448؛ قس: کلینی، 7/ 428)، عبدالله بن حسین مؤدب (طوسی، همان، 484؛ قس: ابن بابویه، 126)، ابوجعفر احمد بن یعقوب اصفهانی (طوسی، تهذیب...، 3/ 86-87) و محمد بن احمد بن یعقوب اصفهانی (طوسی، تهذیب...، 3/ 86-87) و محمد بن احمد بن محمد بن بشر بن بَطال (نجاشی، 88) از او نقل حدیث کرده‌اند.
احمد بن علویه دعاهایی به سبک ادعیۀ مأثور انشا می‌کرده که یاقوت بر 8 مورد از آنها آگاهی یافته است (4/ 73). نجاشی (همانجا) از یک اثر او با عنوان الاعتقاد فی الادعیه یاد کرده، و طوسی (رجال، 448) از دعاء الاعتقاد تصنیف وی سخن گفته است. محمدتقی مجلسی، دعاءالاعتقاد وی را احتمالاً با دعاء عدیله یکی دانسته (نک : 14/ 37؛ نیز نک : نوری، 1/ 93) و امین (3/ 22) نیز کتاب الاعتقاد یاد شده در زمرۀ مآخذ کفعمی در البلد الامین را همان دعاء الاعتقاد احمد بن علویه پنداشته است (نیز نک : آقابزرگ، 2/ 224).
اثر منظوم بر جای مانده از وی «نونیۀ» اوست که دربارۀ غدیرخم سروده شده است. این قصیده به «الالفیه» و «المحبره» شهرت یافته (ابن شهر آشوب، معالم...، 23) و شمار ابیات آن، حدود 830 بیت بوده است (همانجا؛ علامۀ حلی، همانجا؛ نیز نک : یاقوت، 4/ 76) که در جای جای کتاب مناقب ابن شهر آشوب افزون بر 200 بیتِ این قصیده آمده است (2/ 61، 141-142، جم ؛ نیز نک : امینی، 3/ 348) و امین موارد پراکنده در مناقب ابن شهر آشوب را در اعیان الشیعه گرد هم آورده است (3/ 23-26).
یاقوت ضمن شرح حال او، ابیات دیگری نیز از وی نقل کرده است: 6 بیت برگزیده از قصیده‌ای در مدح احمد بن عبدالعزیز عجلی، 3 بیت در هجو نای‌زنی حمدان نام، 2 بیت دربارۀ غنا، 4 بیت در موعظه، 2 بیت در رنج پیری و 3 بیت در هجو موفق عباسی (4/ 73-77؛ نیز نک : نویری، 10/ 122-123، که 10 بیت دیگر از اشعار او را آورده است). ابن ندیم نیز از مجموعه‌ای از سروده‌های احمد بن علویه، در 50 برگ که گویا دیوان او بوده، یاد کرده است (ص 192؛ نیز نک : GAS, II/ 634). همچنین یاقوت (4/ 73) اثری با عنوان رسالة فی الشیب و الخضاب به وی نسبت داده است.
مآخذ
آقابزرگ، الذریعة؛ ابن بابویه، محمد، «مشیخة الفقیه»، همراه ج 4 فقیه من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، بیروت، 1401ق/ 1981م؛ ابن داوود حلی، حسن، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1342ش؛ ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، به کوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، 1380ق/ 1961م؛ همو، مناقب آل ابی‌طالب، قم، المطیعة العلمیه؛ ابن قولویه، جعفر، کامل الزیارات، نجف، 1356ق؛ ابن ندیم، الفهرست؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، 1403ق؛ امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ ثعالبی، عبدالملک، یتیمةالدهر، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ خوانساری، محمد، روضات الجنات، قم، 1390ق؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ سیوطی، بغیةالوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق/ 1964م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1402ق/ 1982م؛ طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، بیروت، 1401ق/ 1981م؛ همو، رجال، نجف، 1380ق/ 1961م؛ همو، الفهرست، مشهد، 1351ش؛ علامۀ حلی، حسن، ایضاح الاشتباه، به کوشش محمد حسون، قم، 1411ق؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1367ش؛ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، 1352ق؛ مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، قم، 1399ق؛ مفید، محمد، الامالی، به کوشش استاد ولی و غفاری، قم، 1403ق؛ نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسى شبیری زنجانی، قم، 1407ق؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، 1382ق؛ نویری، احمد، نهایةالارب، قاهره، المؤسسة المصریة العامه؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:
GAS.