احمد بن عبدالرضا
اَحْمَدِ بْنِ عَبْدُالرِّضا، مهذب‌الدین بصری دمامینی حیدرآبادی (د پس از 1085 ق / 1674 م)، محدث و عالم امامی. از تاریخ تولد، زادگاه و اوایل زندگانی او چیزی دانسته نیست. به گفتۀ آقا بزرگ، تنها در نامۀ دانشوران ناصری نسبت او بصری یاد شده ( الذریعة، 2 / 227، 3 / 363) و بروكلمان او را دمامینی دانسته است (GAL, II / 542; GAL, S, II / 577).
احمد خود در فائق المقال به مناسبتی یاد كرده كه هرگاه در بلاد عرب می‌ماند و مهاجرت نمی‌كرد، شخص كامل می‌شد (نك : كشمیری، 182). معلوم نیست كه او در چه تاریخی به ایران آمده است، ولی از یادداشتهای پایانی تألیفاتش پیداست كه در 1068 ق در روستای ادكان اسفراین در خراسان بوده و در آنجا به نگارش كتابهای اخلاق، الاعتقادیه و مصباح الصلاح پرداخته است (آقا بزرگ، همان، 1 / 380، 2 / 227، مصفی المقال، 51؛ مركزی، 8 / 404).
احمد چنانكه خود در خاتمۀ فائق المقال (ص 310) به صراحت بیان كرده، شاگرد حر عاملی بوده و بیشتر احادیث آن كتاب را از او روایت كرده است و نیز حر عاملی در 1075 ق به خط خویش بر كتاب الدرة النجفیه اثر احمد بن عبدالرضا تقریظ نوشته كه نسخۀ خطی كتاب با دست نوشتۀ حر عاملی موجود است (آقا بزرگ، الذریعة، 8 / 113). احمد در فائق المقال، ازمصاحبت خویش با ملوك نیز یاد كرده و آن را هم یكی از عوامل نپرداختن به ادامۀ تحصیلات و تحقیقات دانسته است (نك : كشمیری، همانجا). با توجه به اینكه او فائق المقال را در نخستین سال ورود به حیدرآباد تألیف كرده است، مصاحبت او با ملوك می‌بایست مربوط به پیش از این تاریخ و در نواحی مختلف بوده باشد. به هر حال احمد سالهای 1068- 1079 ق را در نواحی مختلف خراسان، چون ادكان، شاندیز و مشهد گذرانیده ودر هر یك از این نواحی تألیف یا تألیفاتی داشته است (آقا بزرگ، همان، 3 / 362، مصفی المقال، 52؛ GAL، همانجا). در حالی كه وی در اوایل 1079 ق هنوز در مشهد بوده و در آن شهر كتاب معارج الدین و مناهج الیقین را تألیف كرده بود (همانجا)، در اواسط همان سال به هرات رفت و رسالۀ المقنعة الانیسة و المغنی النفیسة را در آنجا نوشت (نك : ملك، 6 / 495). اقامت او در هرات ظاهراً كوتاه مدت بوده، زیرا در ذیقعدۀ همان سال در قندهار كتاب التحفة الصفویة را نوشته است (آقا بزرگ، الذریعة، 3 / 447) و از آنجا به كابل رفته و در 1080 ق به تألیف كتاب عمدة الاعتماد فی كیفیة الاجتهاد پرداخته است (همان، 15 / 334). برخی از رسائل او ــ كه نسخه‌های آنها موجود است ــ در 1081 ق در حیدرآباد نوشته شده است و كتاب كلیات الطب را در 1082 ق در شاه جهان‌آباد تألیف كرده است (همان، 1 / 30، 18 / 130). از احوال احمد پس از 1085 ق اطلاعی در دست نیست. وی در همین سال برای شخصی به نام احمد بن جعفر چلبی اجازه نوشته است (ملك، 6 / 496).
احمد از بیشتر علوم و فنون روزگار خویش بهره داشته و كتابها و رسـاله‌هایی در هر بـاب نوشته است. تـألیفات او ــ كه نسخه‌های آنها در دست است ــ دانش او را تفسیر، اصول، حدیث، فقه، رجال، اخلاق، فنون ادبی، طب، هیأت و نجوم، علوم طبیعی و مهارتهایی چون قیافه‌شناسی نشان می‌دهد و چنانكه خود در فائق المقال یاد كرده، 200‘1 حدیث را با سلسلۀ اسناد و 000‘12 حدیث را بدون سلسلۀ اسناد ازبر داشته است (كشمیری، 182؛ قس: حسنی، 5 / 41).
گفتنی است كه احمد، حر عاملی را شیخ، استاد و ملاذ خویش خوانده است (نك : ص 310).
آثـار
تا آنجا كه می‌دانیم تألیفات او همه به زبان عربی است. مهم‌ترین آنها فائق المقال، در حدیث و رجال است كه آخرین اثر موجود اوست. دیگر الدرة النجفیة فی الاصول الفقهیه است. بیشتر این تألیفات با ذكر نسخه‌های آنها توسط آقا بزرگ، در مجلدات مختلف الذریعه (نك : فاضل، 72) و نیز بروكلمان (GAL, II / 542; GAL, S, II / 577-578) گزارش شده است (همچنین برای فهرست برخی دیگر از تألیفات، نك : آقا بزرگ، مصفی المقال، 50-51؛ امین، 2 / 624؛ كحاله، 1 / 273).
آثار خطی او كه نسخه‌های آنها موجود است، اینهاست: 1. آداب المناظرة، ضمن مجموعه‌ای در نجف در كتابخانۀ شیخ هادی آل كاشف الغطاء نگهداری می‌شود (آقا بزرگ، الذریعة، 1 / 30)؛ 2. تحفة ذخائر كنوز الاخبار (شورا، 12 / 188)؛ 3. تحفة العزیزة، در اصول (ملك، همانجا)؛ 4. كتاب الحساب، ضمن همان مجموعه (آقا بزرگ، همان، 7 / 5)؛ 5. الدرة النجفیة فی اصول الفقهیة، كه نسخه‌ای از آن با تقریظ حر عاملی در زنجان موجود است (همان، 8 / 113)؛ 6. رسالة فی القیافة، ضمن همان مجموعه (همان، 17 / 222)؛ 7. رسم الخط، ضمن همان مجموعه (همان، 11 / 231)؛ 8. الزبدة، در معانی و بیان ضمن همان مجموعه (همان، 12 / 15)؛ 9. العبقریة (مولوی، 1 / 150)؛ 10. عمدة الاعتماد فی كیفیة الاجتهاد، ضمن همان مجموعه (آقا بزرگ، همان، 15 / 334-335)؛ 11. غوث العالم فی حدوث العالم، ضمن همان مجموعه (همان، 16 / 72)؛ 12. فائق المقال فی الحدیث و الرجال، كه نسخه‌ای از آن در موزۀ بریتانیا موجود است (نیز نك : همان، 16 / 91)؛ 13. الفلكیة، در هیأت و نجوم، ضمن همان مجموعه (همان، 16 / 314-315)؛ 14. كلیات الطب، ضمن همان مجموعه (همان، 18 / 130)؛ 15. مصباح الصلاح و مفتاح النجاح (مركزی، 8 / 404)؛ 16. المعانی، در تفسیر (ملی، 10 / 110-111)؛ 17. المقنعة الانیسة و المغنی النفیسة، در علم حدیث (ملك، 6 / 495)؛ 18. الاولیاء فی تنزیه الانبیاء (شیروانی، 4 / 1499).
مآخذ
آقا بزرگ، الذریعة؛ همو، مصفی المقال، تهران، 1337 ش؛ احمد بن عبدالرضا، فائق المقال، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، 1403 ق؛ حسنی، عبدالحی، نزهة الخواطر، حیدرآباد دكن، 1396 ق / 1976 م؛ شورا، خطی، شیروانی، محمد، فهرست نسخه‌های خطی كتابخانۀ وزیری یزد، تهران، 1355 ش؛ فاضل قاینی، علی، معجم مؤلفی الشیعة، تهران، 1405 ق؛ كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1376 ق؛ كشمیری، محمد علی، نجوم السماء، قم، 1394 ق؛ مركزی، خطی؛ ملك، خطی؛ ملی، خطی؛ مولوی عبدالحمید، مفتاح الكنوز الخفیه، پتنه، 1918 م؛ نیز:
GAL; GAL, S.