اتابکان لرستان
اَتابَكانِ لُرِستان، عنوان كلی دو سلسلۀ مشهور به لر بزرگ و لر كوچك كه از اواخر عصر سلجوقیان بیش از 4 سده بر نواحی وسیعی از خورستان و لرستان فرمان راندند. سرانجام لر بزرگ در دورۀ تیموری و لر كوچك در اواسط دورۀ صفوی منقرض شدند.
لقب اتابك (ه م) كه بر برخی از امرای بزرگ سلاطین سلجوقی اطلاق می‌شد، از آنجاست كه این سلاطین تربیت فرزندان خود را به آنان وامی‌گذاشتند و گاه آنان از سوی سلاطین، حكومت می‌یافتند. به تدریج در دورۀ زوال سلجوقیان، این لقب بر امرایی كه به استقلال فرمان می‌راندند، بی‌آنكه شاهزاده‌ای را تحت حمایت و تربیت خود داشته باشند، نیز اطلاق شد. اتابكان لرستان هم از اینگونه‌اند. چنانكه ابوطاهر مؤسس لر بزرگ پس از استقرار در لرستان از فرمان اتابكان فارس (ه م) سرپیچید و خود را اتابك خواند (حمدالله، تاریخ ... ، 540؛ میرخواند، 4 / 624) و هزار اسب، دومین حاكم لر بزرگ از خلیفۀ عباسی منشور اتابكی دریافت كرد (حمدالله، همان، 524؛ نیزنک : ادامۀ مقاله).
دربارۀ وجه تسمیۀ منطقۀ جغرافیایی موسوم به لر بزرگ و لر كوچك گفته‌اند كه در حدود سال 300 ق / 913 م دو برادر یكی به نام بدر (برادر بزرگ‌تر) حاكم بخشی از لرستان شد كه به لر بزرگ اشتهار یافت و دیگری منصور (برادر كهتر) فرمانروایی بخشی دیگر از این ناحیه را در دست گرفت كه به لر كوچك نامبردار شد (همان، 538؛ منتخب التواریخ ... ، 37). از نظر جغرافیایی نواحی واقع در شرق و جنوب كارون علیا، سرزمین لر بزرگ نامیده می‌شد كه به گفتۀ حمدالله مستوفی مجاور شولستان (ممنسی كنونی) در مرز فارس بود (نزهة ... ، 70) و تختگاه آن ایذج (مال امیر یا ایذۀ كنونی) نام داشت (نک : لسترنج، 263). لر كوچك هم نواحی واقع درشمال كارون علیا را شامل می‌شد و مركز آن خرم‌آباد و از مهم‌ترین شهرهای آن بروجرد بوده است (نک : همو، 216). به گفتۀ اسندربیك منشی (1 / 469) قلمرو لر كوچك در دوران صفویه بین همدان و خورستان و بغداد محدود می‌شد.
از نظر سیاسی اتابكان لر بزرگ نسبت به لر كوچك از اهمیت بیشتری برخوردار بودند، زیرا از آنجا كه بر نواحی بین فارس، عراق عرب، عراق عجم و شولستان فرمان می‌راندند، ناگزیر با اتابكان فارس و خلفای عباسی بغداد ارتباط داشتند و همچنین عمده راههای ارتباطی جنوب غربی ایران با نواحی غربی‌تر و عراق عرب در این ناحیه واقع بود. در حالی كه نواحی تحت تصرف لر كوچك نسبتاً دور افتاده بود و جاده‌های معتبر كمتر از این مناطق می‌گذشت (نک : اقبال، 442-444). با این وجود پس از انقراض اتابكان لر بزرگ، نواحی لر كوچك در دورۀ‌صفویه كه در سر حد بین دو دولت رقیب ایران و عثمانی واقع بود، از اهمیت خاصی برخوردار شد.