ابونصر فراهی
اَبونَصْرِ فَراهی، بدرالدین مسعود یا محمد بن ابی بكر بن حسین فراهی سجزی (د 640 ق / 1242 م)، شاعر و لغت‌شناس ایرانی. ابونصر در فراه (فره) از شهرهای سیستان زاده شد (رازی، 300-301). از تاریخ تولد و زندگی او اطلاعی در دست نیست، تنها می‌دانیم كه وی در اوایل حملۀ مغول ودر زمان آخرین ملوك سیستان می‌زیسته است.
او با اینكه نابینا زاده شد، در شعر و ادب عربی و فارسی مقامی بلند یافت و ظاهراً با زبانهای هندی و تركی نیز آشنایی داشته است (نك : منزوی، علینقی، 111). برخی ابونصر را با شرف‌الدین احمد فراهی شاعر معاصر او و صاحب مثنوی كارنامه اشتباه كرده و قصیه‌ای را كه شرف‌الدین در مدح بهرامشاه بن تاج‌الدین حرب (د 618 ق) از پادشاهان سیستان و به مناسبت پیروزی او بر ملاحدۀ قهستان سروده بوده، به ابونصر نسبت داده‌اند (میرخواند، 4 / 658؛ خواندمیر، 2 / 628؛ سیستانی، 75؛ قزوینی، 403). محمد ابراهیم خلیل با توجه به قطعه شعری كه در نسخه‌ای خطی از سلسلة الذهب یافته، وفات او را 634 ق نوشته است (ص 25). ابن حسام در شرح خود بر نصاب، مدفن او را در قریۀ رج از نواحی فره دانسته است (نك : منزوی، علینقی، 85). در 1332 ش، دولت افغانستان به تعمیر مقبرۀ او اقدام كرد و صندوقی بر روی آن قرار داد (خلیل، همانجا). ظاهراً وی از نابینایانی بوده است كه هوش سرشار داشته و دربارۀ فراست و روشنی باطن او داستانهایی گفته می‌شده است. چنانكه در تذكرۀ عرفات العاشقین به یكی از این داستانها اشاره شده و هم در آنجا از سفر او به مكه سخن رفته است (اوحدی، 46).
آثـار
1. نصاب الصبیان، نخستین كتاب لغت منظوم عربی به فارسی است كه به سبب ارزش تعلیمی آن در روزگار گذشته و اهمیت آن در تعلیم لغت عربی به نوآموزان، شهرت و رواج تمام داشته است. این كتاب منظومه‌ای است شامل 200 بیت در 7 بحر مختلف و در 40 بند. مجموع واژه‌های عربی آن 222‘1 است (منزوی، علینقی، 87- 88). تسمیۀ این كتاب به «نصاب»و شمار ابیات آن از آن جهت است كه نصاب نقره، یعنی مقداری كه شرعاً بر آن زكات تعلق می‌گیرد، 200 درهم است و این تسمیه كنایه از آن است كه كسی كه این 200 بیت را (كه هر بیت آن در پاكی و روشنی به منزلۀ یك درهم سیم خالص است) حفظ و از بر كند، غنی شمرده می‌شود. اهمیت این كتاب امروز به سبب اشتمال آن بر شمار قابل توجهی از لغات اصیل و درست فارسی و معانی و معادلهای آنها به زبان عربی است. رواج بسیار این كتاب در مدارس قدیم موجب شد كه در طول زمان بر ابیات آن افزوده شود ونیز قطعاتی در تغزل و نیز در تعیین اوزان بندها در آغاز بخشهای مختلف آورده شود، چنانكه در نسخه‌ها و چاپهای جدید این كتاب، شمار ابیات آن، به بیش از 500 و گاهی به بیش از 600 بیت می‌رسد (دربـارۀ چگونگی ایـن افزوده‌هـا، نك : منزوی، علینقی، 91-97). از نصاب الصبیان نسخه‌های مختلف در دست است و چندین بار كسانی بر آن شرح نوشته‌اند: از جمله تعلیقۀ میرسید شریف جرجانی و شرح ابن حسام هروی به نام ریاض الفتیان (حاجی خلیفه، 2 / 1954) و شرح احمد بن الفقیه به عربی به نام رافع النصاب و شرح محمد كریم دشت بیاضی (سدۀ 10 ق) كه به چاپ نیز رسیده است (منزوی، علینقی. 118؛ دربارۀ نسخه‌ها، چاپها و شرحهای این كتاب، نك : ادواردز، 62-63؛ منزوی، علینقی، 118-121؛ مشار، 6 / 180-182؛ منزوی، احمد، 3 / 2039- 2042، 4 / 3274-3275). شهرت و رواج فراوان نصاب الصبیان فراهی در مدارس قدیم كشورهای اسلامی در ادوار مختلف موجب شده است كه تاكنون بالغ بر 30 منظومه در تقلید از آن به زبانهای دیگر ساخته شود (برای اینگونه آثار، نك : منزوی، علینقی، 111- 118؛ منزوی، احمد، 3 / 2037- 2039).
2. لمعة البدر. ابونصر فراهی در 617 ق كتاب فقهی معروف جامع الصغیر فی الفروع محمد بن حسن شیبانی (135-187 ق) را به نام لمعة البدر به نظم درآورد كه علاءالدین محمد بن عبدالرحمن خجندی نیز شرحی بر آن به نام ضوء اللمعة نگاشت. نسخه‌ای از آن شرح در دارالكتب مصر موجود است (خدیویه، 3 / 78).
3. شرح ذات العقدین، در توضیح پاره‌ای ازمسائل فقه حنفی به نظم عربی كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ برلین موجود است ( آلوارت، شم 4506).
مآخذ
اوحدی، تقی‌الدین، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملك، شم 5324؛ حاجی خلیفه، كشف؛ خدیویه، فهرست؛ خلیل، محمدابراهیم، «ابونصر فراهی»، آریانا، انجمن تاریخ افغانستان، 1334 ش، شم 3؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به كوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1353 ش؛ رازی، امین، احمد، هفت اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ سیستانی، ملك شاه حسین، احیاء الملوك، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1344 ش؛ قزوینی، محمد، تعلیقات لباب الالباب، تهران، 1361 ش؛ مشار، خانبابا، مؤلفین كتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1344 ش؛ منزوی، خطی؛ منزوی، علینقی، فرهنگ نامه‌های عربی به فارسی، تهران، 1337 ش؛ میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضةالصفا، تهران، 1339 ش؛ نیز:
Ahlwardt; Edwards, E., A Catalogue of the Persian Printed Books, London, 1922.