ابومهاجر دینار

اَبومُهاجِرِ دینار (مق‍ ‍63 ق / 683 م)، حكمران و فرمانده سپاه مسلمانان شمال افریقا. سمعانی او را دینار بن عبدالله نامیده است (13 / 228؛ نیز نك‍ : یاقوت، 4 / 852؛ ابن اثیر، اللباب، 3 / 339). وی غلام مَسلَمة بن مخلد انصاری بود و با او نسبت ولاء داشت (نك‍ : ابن عبدالحكم، 197؛ بلاذری، 1 / 270؛ قدامه، 345). 
در 51 ق كه معاویه حكومت مصر را به مسلمه واگذار كرد، ابومهاجر از جانب او، والی مغرب شد (ابن عبدالحكم، بلاذری، همانجاها) و به رغم سفارش او درخوش رفتاری با عقبة بن نافع فهری، والی پیشین، او را به بند كشید و بر وی سخت گرفت، اما با دریافت نامۀ‌ خلیفه وی را آزاد ساخت و راهی شام كرد (همانجا؛ یعقوبی، 2 / 229؛ قس: ابن اثیر، الكامل، 3 / 466-467). ابومهاجر از ورود به شهر قیروان كه عقبه بنا كرده بود، خودداری كرد و به قولی به مردم فرمان داد كه آنجا را بسوزانند و در آبادانی شهری بكوشند كه او بنیان نهاده است (ابن‌عذاری، 1 / 22)، اما ابومهاجر، به گمان برخی مورخان (نك‍ : سالم، 2 / 214)، فرصت چندانی برای تأسیس شهری جدید نداشته و احتمالاً در نزدیكیهای قیروان، جایگاهی برای اقامت خود و سپاهیانش برگزیده است (نیز نك‍ : مالكی، 1 / 20). وی سپس در ناحیۀ تلمسان، در جنگ با كُسَیله امیر بربرها، پیروز شد، كسیله به اسلام گروید و بر امارات خود ماند ( همو، 1 / 25-26؛ نیز نك‍ : ابن‌اثیر، همان، 4 / 107). 
ابومهاجر در 59 ق پس از نبرد سختی، قرطاجنه را فتح كرد و سپس شهر مِیله نیز به قلمرو فتوحاتش افزوده شد (خلیفه، 1 / 272؛ ذهبی، 165-166). وی تا مرگ معاویه (60 ق) همچنان حكمران افریقیه بود (طبری، 1 / 94). پس از آن یزید او را در 62 ق عزل كرد و بار دیگر عقبه را به فرمانروایی آنجا گماشت (مالكی، 1 / 22). عقبه به تلافی گذشته، ابومهاجر را به بند كشید و دارایی هنگفت او را ستاند، قیروان را دوباره ساخت و در آبادی هر چه بیشتر آن كوشید (ابن‌عبدالحكم، 198؛ مالكی، همانجا؛ ابن‌عذاری، 1 / 23). سپس به سوی «طنجه» روان شد و با آنكه ابومهاجر به اوسفارش كرد، خود به طنجه نرود و كسیله را بدین كار روانه كند، عزم آنجا كرد و نسبت به كسیله رفتاری توهین‌آمیز در پیش گرفت (مالكی، 1 / 25-26؛ ابن اثیر، همانجا). همین اهانت، بعد باعث پیمان‌شكنی كسیله و سپاهیانش به سود سپاه روم شد. در جنگ «تَهوده»، وی به درخواست رومیان با سپاهی گران به یاری آنان شتافت (ابن عبدالحكم، همانجا). در این جنگ كه به كشته شدن عقبه و بسیاری از سپاهیانش انجامید، ابومهاجر نیز كه گفته‌اند همچنان در بند بود، حضور داشت و همراه عقبه كشته شد (همو، 199؛ ابن‌عبدالبر، 3 / 1076-1077؛ دباغ، 1 / 52). از بازماندگان او، اسماعیل بن عبیدالله بن ابی مهاجر (د 132 ق / 750 م) را می‌توان نام برد كه در 100 ق / 718 م، به فرمان عمر بن عبدالعزیز، در افریقیه مسند قضا یافت (مالكی، 1 / 75-76). 

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ همو، اللباب، بیروت، دار صادر؛ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380 ق / 1960 م؛ ابن عبدالحكم، عبدالرحمن، فتوح مصر و اخبارها، به كوشش توری، لیدن، 1920 م؛ ابن عذاری، احمد، بیان الغرب، به كوشش ج. س. كولن و لوی پرووانسال، لیدن، 1948 م؛ بلاذری، احمد، فتوح البدان، به كوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، 1956 م؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، به كوشش سهیل زكار، دمشق، 1967 م؛ دباغ، عبدالرحمن، معالم الایمان فی معرفة اهل القیروان، به كوشش ابراهیم شبوح، قاهره، 1968 م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (حوادث، 41-60 ق)، به كوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ سالم، عبدالعزیز، المغرب الكبیر، بیروت، 1981 م؛ سمعانی، عبدالكریم، الانساب، حیدرآباد دكن، 1402 ق / 1982 م؛ طبری، محمد، تاریخ، به كوشش دخویه، لیدن، 1964 م؛ قدامة بن جعفر، الخراج، به كوشش محمد حسین زبیدی، بغداد، 1981 م؛ مالكی، عبدالله، ریاض النفوس، قاهره، 1951 م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1379 ق / 1960 م.