ابوالفتح حسینی
اَبوالْفَتْحِ حُسِیْنی (د 976 ق / 1568 م)، فرزند میرمخدوم عربشاهی قزوینی، متکلم و فقیه امامی. گویا به سبب انتساب به سادات شرق، به ابوالفتح شرقه نیز مشهور بوده است (نک : روملو، 443؛ افندی، 5 / 487، 492).
ابوالفتح در ماوراءالنهر نزد عصام‌الدین اسفراینی (د 943 ق) دانش آموخت (روملو، همانجا؛ قمی، 1 / 561) و سپس مدتی در مشهد به تدریس پرداخت. پس از آن به سبب اتهاماتی که برخی دربارۀ مذهبش بر او وارد می‌ساختند، به دربار شاه طهماسب صفوی رفت (همانجا) و در دستگاه او ارج یافت (افندی، 5 / 486؛ خوانساری، 1 / 180). برپایۀ آنچه خود او در پایان یکی از آثارش آورده، در 957 ق / 1550 م در مراغه اردوی سپاه شاه را همراهی می‌کرده است (نک : افندی، همانجا). بعد از آن در اردبیل سکنی گزیـد و تا پایان عمر در آنجا به تدریس پرداخت (نک : روملو، قمی، همانجاها). مدفن وی در نزدیکی مقبرۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی واقع است (اشراقی، 7).
برخی میرمخدوم، پدر ابوالفتح را همان میرزا مخدوم مؤلف نواقص الروافض و از نوادگان میرسیدشریف جرجانی (د 816 ق) دانسته‌اند (نک : افندی، خوانساری، همانجاها)، اما از آنجا که میرزا مخدوم تألیف خود را در 987 ق به پایان برده (قزوینی، 65) و چنانکه گفته‌اند تا 995 ق زنده بوده است (نک : حاجی خلیفه، 6 / 390)، یکی بودن این دو شخصیت بعید می‌نماید. از سوی دیگر چون موضوع انتساب ابوالفتح به میر سیدشریف جرجانی در همان منابعی آمده است که پدر او را مؤلف نواقض پنداشته‌اند، می‌توان در صحت این نسبت نیز تردید کرد.
آثـار چاپی
1. تفسیر شاهی، که نخستین تألیف امامیه در شرح آیان احکام به زبان فارسی است (نک : ﻫ د، چ عربی، 1 / 723) و مجلسی (107 / 174) آن را کتابی ارجمند شمرده است. این اثر در 1380 ق در تبریز به کوشش ولی‌الله اشراقی در 2 مجلد به چاپ رسیده است.
2. رسالۀ اصول فقه، که مختصری است در اصول فقه به زبان فارسی، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه به ضمیمۀ فهرستوارۀ فقه هزار و چهارصدسالۀ اسلامی در 1367 ش در تهران چاپ شده است.
3. مفتاح الباب، در شرح الباب الحادی عشر علامۀ حلّی، به عربی که در 1365 و 1369 ش در تهران به کوشش مهدی محقق همراه با متن الباب الحادی‌عشر به چاپ رسیده است. افندی (همانجا) شرح دیگری بر همان متن به زبان فارسی به ابوالفتح نسبت داده است.
اثر دیگر ابوالفتح که مایۀ شهرت او گردیده، بازنویسی و تهذیب کتاب صفوة الصفا یا المواهب السنیة فی مناقب الصفویة، تألیف ابن‌بزاز (زنده در 759 ق) دربارۀ زندگی سخنان و کرامات شیخ صفی‌الدین اردبیلی (د 735 ق)، نیای خاندان صفوی است. آورده‌اند که وی این کتاب را به امر شاه طهماسب تهذیب کرده و برآن بوده است که متن اصلی صفوة الصفا رابه جهت تقیه یا به انگیزۀ مخالفت با تشیع، تحریف نکرده‌اند (نک : کسروی، 63)، اما برخی از معاصران، تحریر خود وی را نوعی تحریف در متن شمرده‌اند و آن را به انگیزه‌های مذهبی صفویان مربوط دانسته‌اند (نک : همانجا). به هر روی دانسته نیست که نقش ابوالفتح در سرگذشت پرماجرای کتاب صفوة الصفا دقیقاً چه بوده است (نک : ﻫ د، صفوة الصفا).
آثـار خطی
1. ابطال اکتساب التصورات، حاشیه بر فصلی از شرح قطب‌الدین رازی بر شمسیه در منطق به عربی (مرعشی، 3 / 149؛ نیز نک : آستان، 10 / 30-31)؛ 2. حاشیه بر حاشیۀ میرسید شریف جرجانی بر لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، در منطق به عربی (مرکزی، 11 / 2441؛ نیز نک : مرعشی، 3 / 147)؛ 3. حاشیه بر شرح ملامحمد حنفی بر آداب البحث عضدالدین ایجی، به عربی (آستان، 1(2) / 23؛ آلوارت، شم 5298؛ عبدالتواب، 296؛ احمد، 3 / 192؛ مرکزی، 8 / 155)؛ 4. خلاصة المقولات العشر، در فلسفه و منطق به عربی (نجف، 2 / 67؛ طلس، 311؛ مرعشی، 3 / 148)؛ 5. رسالة فی بحث تقدیم المسندالیه، نقدی به عربی بر رسالۀ قوشجی در همین موضوع (ظاهریه، 291)؛ 6. شرح اعتقادات ابن بابویه، به فارسی (شورا، 2 / 379؛ مرکزی، 13 / 3508)؛ 7. شرح کتاب الکبری، به فارسی از مسیر سیدشریف جرجانی در منطق (ملی، 2 / 110).
گفتنی است حاجی خلیفه (1 / 209) در ذکر یکی از آثار ابوالفتح حسینی بر نام او لقب سعیدی را افزوده (نیز نک : آلوارت، همانجا) و همین اشتباه منشأ خلط برخی آثار ابوالفتح حسینی با آثار میرابوالفتح محمد بن ابی سعید حسینی، معروف به تاج سعیدی در فهرستها شده است (نیز نک : استوری، I / 1196؛ قس: مرکزی، 11 / 2176؛ برای عنـاوین برخی دیگـر از آثـار وی، نک : افندی، 5 / 486-487، 492).
مآخذ
آستان قدس، فهرست؛ احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبة اوقاف العامة فی‌الموصل، بغداد، 1397 ق / 1977 م؛ اشراقی، ولی‌الله، مقدمه و حواشی بر تفسیر شاهی ابوالفتح حسینی، تهران، 1362 ش؛ افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، 1401 ق؛ حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، 1835 م؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، 1353 ق؛ روملو، حسن، احسن التواریخ، به کوشش چارلز نورمن سیدن، تهران، 1342 ش؛ شورا، خطی؛ طلس، محمداسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، 1372 ق / 1953 م؛ ظاهریه، خطی (علوم اللغة العربیة)؛ عبدالتواب، عبدالرحمن، «قائمة مخطوطات دارالکتب بالمنصورة»، مجلة المخطوطات العربیة، مصر، 1377 ق / 1958 م، ج 4؛ قزوینی، محمد، «شرح احوال میرزا مخدوم شریفی»، فرهنگ ایران زمین، به کوشش ایرج افشار، تهران،1332-1353 ش، ج 2، ج 1-20؛ قمی، احمد بن حسین، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1359 ش؛ کسروی، احمد، «شیخ صفی و تبارش»، کاروند کسروی، به کوشش یحیی ذکاء، تهران، 1356 ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ مرعشی، خطی؛ مرکزی، خطی؛ ملی، خطی؛ نجف، محمدمهدی، فهرست مخطوطات مکتبة الامام الحکیم العامة، نجف، 1975 م؛ نیز:
Ahlwardt; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972.