ابن نما
اِبْنِ نَما، عنوان افراد خاندانی امامی از عالمان و فقیهان حله که در سده‌های 6- 8 ق / 12-14 م می‌زیسته‌اند. نیای بزرگ آنان نما پسر علی بن حمدون رَبَعی بود که با ابوعلی طوسی معاصر بوده است (خوانساری، 2 / 180؛ امین، 4 / 156). از پیشینیان این خاندان علی بن علی بن نما را می‌توان نام برد که از حسن بن علی بن حمزۀ اقساسی (د 593 ق) روایت کرده و چنانکه از تنبیه ورّام (ص 303-304) بر می‌آید، ابوالحسن علی بن ابراهیم عریضی از وی بهره برده است (نیز نک : افندی، 4 / 166). دیگر عضو قدیم این خاندان ابوالبقاء هبةاللـه ابن نماست که در نخستین سند کتاب سُلیم بن قیس هلالی (ص 63) از او یاد شده است؛ طبق این سند ابوالبقاء کتاب مذکور را نزد ابوعبداللـه حسین بن احمد بن طحال مقدادی در 520 ق در نجف قرائت کرده است. همچنین از المزار مشهدی (ص 646، 774) بر می‌آید که مؤلف آن در 569 و 573 ق از ابوالبقاء استفاده برده است. نیز می‌دانیم که پسر وی جعفر بن هبةاللـه از راویان او به شمار می‌رود (حرّ عاملی، 2 / 344). نام‌آورترین افراد اینخاندان اینانند:
1. ابو ابراهیم (یا ابوجعفر) محمد بن جعفر بن محمد (هبة اللـه) ابن‌نما
ملقب به نجیب‌الدین (د ذیحجۀ 645 / آوریل 1248). از جزئیات زندگی و تحصیل او آگاهی دقیقی در دست نیست. تنها از آن‌رو که سن وی را در هنگام مرگ 80 سال ذکر کرده‌اند (نک : امین، 9 / 203)، احتمالاً حدود 565 ق متولد شده است. از اسناد برخی روایات نیز برمی‌آید که وی از افرادی چون ابوالفرج علی بن سعید راوندی (ابن‌طاووس، علی، فتح الابواب، 131، 134)، ابن ادریس حلی (ابن‌طاووس، عبدالکریم، 48، 72، 87)، محمد بن جعفر مشهدی (همو، 112)، عبدالرؤساء هبةاللـه بن حامد، برهان‌الدین محمد قزوینی و نیز از پدر خود جعفر بن نما (مجلسی، 107 / 47، 52؛ نوری، 3 / 477) روایت کرده است.
از شاگردان و راویان نجیب‌الدین می‌توان علی ابن‌طاووس که به گفتۀ خود ( الدروع الواقیة، 75) از نجیب‌الدین اجازۀ روایت داشته و نزد او فقه آموخته است، همچنین احمد ابن طاووس، ابن علقمی وزیر، محقق حلی، سدیدالدین یوسف بن علی حلی، یحیی بن سعید حلی و نیز فرزندش جعفر را نام برد (ابن‌طاووس، عبدالکریم، 48؛ ابن‌فوطی، 4(1) / 332-333؛ حرعاملی، 2 / 310؛ مجلسی، 105 / 44، 106 / 21).
گرچه در منابع گفته شده که وی دارای تألیفاتی بوده است (نک : حرعاملی، همانجا)، اما حتی نام این تألیفات نیز در دست نیست. نجیب‌الدین بنا به قول امین (همانجا) در حله درگذشت و در کربلا به خاک سپرده شد. همو اضافه کرده که ابن‌علقمی وزیر به رثای او پرداخت.
2. جعفر بن محمد بن جعفربن محمد (هبةاللـه) ابن‌نما
ملقب به نجم‌الدین (د ح 680 ق / 1281 م)، از زندگی و استادان وی اطلاع چندانی در دست نیست، جز اینکه نوشته‌اند، از یحیی بن سعید حلی و نیز از پدر خود نجیب‌الدین محمد بن جعفر روایت کرده است (مجلسی، 106 / 21؛ افندی، 1 / 111).
در میان شاگردان و روایت‌کنندگان از وی باید علامۀ حلی و نیز برادر خودش نظام‌الدین احمد را نام برد (خوانساری، 2 / 179-180؛ نوری، 3 / 443). محمد بن حسن بن محمد بن مهتدی نیز در 670 ق از او اجازۀ روایت کرده است (آقابزرگ، 31).
وی شعر نیز می‌سرود و اشعارش دربارۀ پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در برخی منابع، از جمله تألیفات خود او نقل شده است (نک : امین، 4 / 157).
آثـار
مُثیرالاحزان و منیر سبل الاشجان، در شرح مقتل امام حسین (ع) و یاران آن حضرت. این کتاب در 1318 ق به صورت سنگی همراه باقرة العین فی اخذ ثارالحسین (ع) در تهران؛ در 1326 ق همراه با مقتل ابومخنف و اللهوف علی ابن طاووس در بمبئی؛ در 1369 ق با مقدمه‌ای از عبدالمولی طریحی در نجف و اخیراً در قم (1406 ق) به کوشش مؤسسۀ امام مهدی (ع) به چاپ رسیده است. افندی (همانجا) احتمال داده که التهاب نیران الاحزان عنوان دیگر مثیرالاحزان باشد، ولی باتوجه به اطلاعاتی که فیض کاشانی در خصوص کتابی با این نام داده (نک : علم الیقین، 2 / 632، المحجة البیضاء، 1 / 236)، در گفتۀ افندی باید تردید کرد. اثر دیگر وی رساله‌ای است با عنوان شرح الثار فی احوال المختار، که علامۀ مجلسی آن را در بحارالانوار (45 / 346-387) آورده است. خوانساری (2 / 179) کتاب دیگری با عنوان منهج الشیعة فی فضائل وصیّ خاتم الشریعة نیز به وی نسبت داده است. نجم‌الدین ابن‌نما، به گفتۀ ابن‌فوطی، در ذم برادرش علم‌الدین اسماعیل مقامه‌ای مشتمل بر نثر و نظم انشا کرده و نسخه‌ای از آن را به خط خویش برای ابن‌فوطی ارسال داشته است (4(1) / 570).
مآخذ
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، قرن 7، به کوشش علی نقی منزوی، بیروت، 1392 ق / 1972 م؛ ابن‌طاووس، عبدالکریم بن احمد، فرحة الغری، نجف، 1368 ق؛ ابن‌طاووس، علی بن موسی، الدروع الوافیة، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ همو، فتح‌الابواب، به کوشش حامد خفّاف، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ ابن فوطی، عبدالرزاق ابن احمد، تلخیص مجمع الآداب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، 1382 ق / 1962 م؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، 1401 ق؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، 1385 ق؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، 1351 ش؛ سلیم بن قیس هلالی، کتاب، بیروت، دارالفنون؛ فیض کاشانی، مولی محسن، علم الیقین، قم، 1400 ق؛ همو، المحجة البیضاء، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1383 ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ مشهدی، محمد بن جعفر، المزارالکبیر، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، 1321 ق؛ ورام بن ابی فراس، تنبیه الخواطر، قم، 1375 ق.