ابن عیینه
اِبْنِ عُيَيْنه، ابومحمد سفيان بن عيينة بن ميمون هلالی (107- 198ق / 725-814م)، محدث و فقيه كوفی. نسبت هلالی او مربوط به رابطۀ ولاء با بنی هلال بن عامر است (ابن سعد، 5 / 497). سفيان در كوفه زاده شد (ابن حبان، 149) و از دوران كودكی به فراگيری علم روی آورد. ابن عيينه همراه پدرش كه از كارگزاران خالد بن عبدالله قسری بود، در پی عزل خالد در 114ق / 732م رهسپار مكه شد (ابن سعد، همانجا؛ بسوی، 1 / 186). وی در 126ق به كوفه بازگشت (همو، 1 / 188). او سفری نيز به بغداد داشته و در 150 و 152ق به يمن رفته است (ابن سعد، همانجا؛ خطيب، 9 / 174). ابن عيينه بيش از 80 تن از بزرگان تابعين را درك نموده (نک : خطيب، همانجا) و از آنها حديث شنيده است كه از آن ميان مالك بن انس، ايوب سختيانی، ابان بن تغلب، ثور بن يزيد حمصی، جابربن يزيد جُعفی، حميد بن قيس اعرج، عبدالله بن كثير مكی، عاصم بن بهدله، ابوالزناد، عبدالله بن شُبُرمه، عبدالملك بن عبدالعزيز بن جُريج، ابن مُحَيصِن سهمی، محمد بن سائب كلبی، ابن ابی ليلی و محمد بن مسلم زهری شايان ذكرند (نک : مزی، 11 / 178-183). وی را از اصحاب امام صادق (ع) نيز دانسته‌اند (برقی، 41؛ طوسی، 212). ابن عيينه را يكی از آگاه‌ترين محدثان به حديث اهل حجاز و به ويژه به احاديث مربوط به تفسير شمرده‌اند (ابن ابی حاتم، 32-33). افراد بسياری نيز از او حديث شنيده‌اند كه از مشاهير آنان سفيان ثوری، عبدالله بن مبارك، محمد بن ادريس شافعی، احمد بن حنبل، علی بن مدينی، يحيی بن معين، سعيد ابن منصور، احمد بن منيع بغوی، اسحاق بن راهويه، حسن بن صالح بن حی، حسن بن محمد زعفرانی، حماد بن زيد، زبير بن بكار، ابوبكر بن ابی شيبه، عبدالرزاق صنعانی، عثمان بن محمد بن ابی شيبه، ابونعيم فضل بن دكين، محمدبن عمر واقدی و نعيم بن حماد مروزی را می‌توان نام برد (نک : احمد بن حنبل، 1 / 25؛ شافعی، 8؛ سعيد بن منصور، 1 / 54؛ ابن ابی شيبه، 1 / 35؛ واقدی، 3 / 1113، جم ؛ مزی، 11 / 183- 188). ابن عيينه مورد وثوق رجاليان و محدثان بوده و روايات او در صحاح سته و غير آن وارد شده است (به عنوان مثال، نک : بخاری، 1 / 211؛ مسلم، 2 / 1483؛ ابوداوود، 4 / 35؛ ترمذی، 4 / 151؛ نسائی، 7 / 140؛ ابن ماجه، 2 / 734)؛ با اين حال در منابع گاه كم دقتيهايی چون تدليس در اسانيد (ذهبی، 2 / 170) و تلخيص متون (جاحظ، 1 / 154؛ ابن قتيبه، 507) به وی نسبت داده شده است. از نظر مذهب ابن نديم (صص 226، 227) او را زيدی می‌شمارد. وی در جرح و تعديل راويان، صاحب نظر بوده و ابن ابی حاتم (صص 35- 49) او را فردی نقاد به شمار آورده و برخی نظرات وی را در امر جرح و تعديل ذكر نموده است. وی به عنوان زاهدی حكيم شناخته شده و بسياری كلمات حكيمانه از او نقل شده است (مثلاً ابونعيم، 7 / 270-304). ابن عيينه در سال آخر عمر خود به مكه رفت و سرانجام در 91 سالگی در آنجا درگذشت و در كوه حجون به خاك سپرده شد (ابن سعد، 5 / 498؛ ابن حبان، 149). مقبره‌ای به نام وی در استانبول وجود دارد كه دليلی بر صحت انتساب آن به وی در دست نيست (ايشلی، 95-99).
آثـار
عجلی (ص 195) و ابن نديم (ص 282) تصريح كرده‌اند كه از او اثری شناخته نشده است؛ بنابراين آثاری چون جوابات القرآن (نک : ابن نديم، 37) كه برای او ذكر كرده‌اند، احتمالاً توسط ديگران تدوين شده است. همچنين ابن نديم (همانجا) از تفسيری كه به او نسبت داده شده، ياد كرده و سيوطی در الدر المنثور (1 / 65، جم ) و به گفتۀ سرگين، ثعلبی در الكشف و البيان از تفسيراو استفاده كرده‌اند (نك : GAS, I / 96). نجاشی (ص 190) نيز نوشته كه وی «نسخه»ای را از امام صادق (ع) روايت كرده است. همچنين مجموعه‌هايی پراكنده از احاديث گردآوری شدۀ ابن عيينه به صورت خطی در كتابخانۀ ظاهريه موجود است (نک : فهرس ... ، 18، 22، جم ؛ GAS، همانجا).
مآخذ
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تقدمة المعرفة، حيدرآباد دكن، 1371ق / 1952م؛ ابن ابی شيبه، عبدالله، المصنف، به كوشش عامر عمری اعظمی، بمبئی، الدار السلفية؛ ابن حبان، محمد، مشاهير علماء الامصار، به كوشش فلايشهامر، قاهره، 1379ق / 1959م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبری، بيروت، دارصادر؛ ابن قتيبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1388ق / 1969م؛ ابن ماجه، محمد ابن یزید، سنن، به كوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، 1954م؛ ابن نديم، الفهرست؛ ابوداوود، سليمان بن اشعث، سنن، به كوشش محمد محيی‌الدين عبدالحميد، قاهره، داراحياء السنة النبويه؛ ابونعيم اصفهانی، احمدبن عبدالله، حلية الاولياء، قاهره، 1356ق / 1937م؛ احمد بن حنبل، مسند، مصر، 1313ق؛ بخاری، محمدبن اسماعیل، صحيح، استانبول، المكتبة الاسلامية؛ برقی، احمد بن ابی عبدالله، الرجال، به كوشش محدث ارموی، تهران، 1342ش؛ بسوی، يعقوب بن سفیان، المعرفة و التاريخ، به كوشش اكرم ضياء عمری، بغداد، 1394ق / 1974م؛ ترمذی، محمدبن عیسی، سنن، به كوشش احمد محمد شاكر، مصر؛ جاحظ، عمروبن بحر، البيان والتبيين، به كوشش حسن سندوبی، قاهره، 1351ق / 1932م؛ خطيب بغدادی، احمدبن علی، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ ذهبی، محمدبن احمد، ميزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382ق / 1963م؛ سعيد بن منصور، سنن، به كوشش حبيب الرحمن اعظمی، بمبئی، 1403ق / 1982م؛ سيوطی، جلال‌الدين، الدر المنثور، بيروت، 1403ق / 1983م؛ شافعی، احمدبن ادریس، مسند، 1400ق / 1980م؛ طوسی، محمدبن حسن، الرجال، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، 1381ق / 1961م؛ عجلی، احمدبن عبدالله، تاريخ الثقات، به كوشش عبدالمعطی قلعجی، بيروت، 1405ق / 1984م؛ فهرس مجاميع المدرسة العمرية فی دارالكتب الظاهرية، به كوشش ياسين محمد سواس، كويت، 1408ق / 1987م؛ مزی، يوسف، تهذيب الكمال، به كوشش بشار عواد معروف، بيروت، 1408ق / 1987م؛ مسلم بن حجاج، صحيح، به كوشش محمد فؤاد عبدالباقی، مصر؛ نجاشی، احمدبن علی، الرجال، به كوشش موسی زنجانی، قم، 1407ق؛ نسائی، احمدبن شعیب، سنن، قاهره، 1348ق / 1930م؛ واقدی، محمدبن عمر، المغازی، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966م؛ نيز:
GAS; İŞli, Necdet, İstanbul’da sahabe kabir ue makamlari, Ankara, Renk ofset matbaacılık.