آل عبا

آلِ عَبا، یا پنج تن، عنوانی است که در فرهنگ اسلامی برای حضرت محمد (ص)، حضرت علی (ع)، حضرت فاطمه (ع) و دو فرزند آنان حسن (ع) و حسین (ع) به کار می‌رود و از آنان به آل کساء و اصحاب کساء نیز تعبیر می‌شود. مأخذ این عنوان روایتی است که به حدیث کساء معروف است و در منابع حدیث فریقین از طرق بسیار نقل شده است (احمد بن حنبل، 4 / 107، 6 / 292، 298؛ طبرسی، 5 / 138- 139). طبق این روایت، روزی در خانۀ امیرالمؤمنین علی (ع) (یا خانه ام سلمه) این پنج تن در زیر عبای رسول اکرم، یا پوشش (کساء) دیگری گرد آمدند. رسول اکرم دست به دعا برداشت و فرمود: اَللّٰهُمَّ هٰؤُلاءِ اَهْلُ بَیْتی فَاْذْهَبْ عَنهُمُ الرِجْسَ وَ طَهَّرْهُمْ تَطْهِیراً (طبرسی، 5 / 138). پس از دعای رسول اکرم آیۀ تطهیر نازل گشت: اِنَّما یُریدُ اللّٰهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ و یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً: خداوند می‌خواهد پلیدی را از شما خاندان بزداید و شما را از همۀ آلودگیها پاک گرداند (احزاب / 33 / 33). مطابق برخی روایات، رسول اکرم پس از نزول آیۀ تطهیر، اهل بیت خود را به شرحی که گذشت، در زیر کساء گرد آورده و دعا کرده است (طبری، 10(22) / 6؛ حاکم، 3 / 148). در برخی دیگر از روایاتِ مربوط به نزول آیۀ تطهیر از گرد آمدن اهل بیت در زیر کساء سخنی در میان نیست (همو، 3 / 146).
دربارۀ مصادیق اهل بیت میان راویان اختلاف نظر هست. برخی از آنان همسران رسول اکرم (طبرسی، 5 / 137) و برخی دیگر همۀ نزدیکان وی، از آل عباس و آل عقیل و آل جعفر و آل علی (ع) را مشمول این عنوان شمرده‌اند (مسلم، 15 / 180)، اما بیش‌تر ایشان اصطلاح اهل بیت را در این آیۀ شریفه منحصر به پنج تن یاد شده دانسته‌اند. تعداد احادیث وارد شده توسط گروه اخیر از 70 متجاوز است که از آن شمار نزدیک به 40 حدیث به روایت اهل سنت و از طریق ام سلمه، عایشه، ابوسعید خدری، ابن عباس، عبدالله ‌بن جعفر، علی ‌بن ابی‌طالب (ع)، حسن ‌بن علی (ع) و دیگران و بیش از 30 حدیث از راویان امامی و از طریق علی ‌بن ابی‌‌طالب (ع)، امام سجاد (ع)، امام باقر (ع)، امام صادق (ع)، امام رضا (ع)، ام‌سلمه، ابوذر غفاری و چند تن دیگر نقل شده است (احمد بن حنبل، 6 / 298، 304؛ طبرسی، 5 / 137؛ طباطبائی، 16 / 310).
دقت در آیۀ شریفه نیز صحت همین روایات را ثابت می‌کند، روشن است که منظور از اراده در آیۀ مورد بحث، اراده تکوینی است، از آنرو که ارادۀ تشریعی خداوند در این باب همۀ افراد بشر را شامل می‌شود و جای اختصاص در آن نیست (طبرسی، 5 / 139؛ طباطبایی، 16 / 312-313).
آنچه بیش از همه موجب شده است که برخی از مفسرین، اهل بیت را به همسران رسول اکرم تفسیر کنند (طبرسی، 5 / 137)، خطاب صدر آیۀ به همسران رسول اکرم، و نیز وقوع آن در میان آیاتی است که طی آنها همسران رسول اکرم مخاطب واقع شده‌اند. اما روایات وارده در این باب حاکی از آنست که این آیه جداگانه نازل گشته، و به فرمان رسول اکرم، یا بعد از رحلت آن حضرت و در هنگام جمع قرآن، در میان آن آیات قرار داده شده است (طباطبائی، 16 / 311-312). تغییر صیغۀ خطاب از مؤنث به مذکر نیز مؤید همین معناست.

مآخذ

ابن حنبل، احمد، مسند، مصر، 1313 ق؛ حاکم، محمد، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، 1398 ق؛ طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، 1973 م؛ طبرسی، فضل ‌بن حسن، مجمع ‌البیان، بیروت، مکتبة ‌الحیاة؛ طبری، محمد بن جریر، تفسیر، بیروت، 1400 ق؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، به کوشش محمد باقر بهبودی و علی‌اکبر غفاری، تهران، 1383 ق، 2 / 72؛ مسلم، ابوالحسین، صحیح، بیروت، 1392 ق.

محمدعلی مولوی