آل حیان تغلبی
آلِ حَیّانِ تَغْلِبی، خاندانی از محدثان بزرگ و مشهور شیعی در کوفه در سدۀ 2-4ق / 8-10م. آل حیان به قبیلۀ بنی‌تغلب کوفه انتساب دارند. از زندگانی و شخصیت حیان تغلبی که این خاندان منسوب به اوست، آگاهی روشنی در دست نیست جز اینکه گفته شده است که وی در کوفه به صرافی اشتغال داشته است و از اینرو همۀ افراد خاندان او به «صیرفی» شهرت یافتهاند. برخی گفتهاند فرزندان و نوادگان او نیز به طور سنتی این پیشه را به ارث برده بودند و علت شهرت آنان به صیرفی نیز همین بوده است. این نظر را حدیثی که از امام جعفر صادق(ع) روایت شده، و امام در آن به اسحاق بن عمار بن حیان گفته که فرزندت را از صرّافی بازدار، تأیید میکند.
مشهورترین افراد آل حیان اینانند: 1. جعفر بن حیان، 2. هذیل بن حیان، 3. علی بن حیان، 4. عمار بن حیان، 5. یونس بن عمار، 6. یوسف بن عمار، 7. قیس بن عمار، 8. اسماعیل بن عمار، 9. اسحاق بن عمار، 10. بشیر (بشر) بن اسماعیل، 11. علی بن اسماعیل، 12. محمد بن اسحاق، 13. یعقوب بن اسحاق، 14. علی بن محمد، 15. عبدالرحمٰن بن بشیر. بیشتر این اشخاص از راویان موثق و شناخته‌شدۀ شیعیاند، اما در این خاندان کسانی بیش از دیگران شهرت دارند که از این قرارند:
1. عمار بن حیان: وی از اصحاب مشهور امام جعفر صادق(ع) بوده و از آن حضرت روایاتی بسیار در اعتقادات و اخلاق نقل کرده است. برخی از رجال‌شناسان اشتباهاً او را با عمار ساباطی، که از فرزندان موسیٰ ساباطی است، یکی دانستهاند. یکی از علل شهرت عمار این بوده که همۀ فرزندان او از محدثان و متکلمان و از یاران نام‌آور امام صادق(ع) و امام موسیٰ کاظم(ع) بودهاند و اساساً آل حیان از طریق فرزندان عمار و نوادگان او استمرار و شهرت یافتهاند.
2. اسحاق بن عمار: هرچند فرزندان عمار (اسماعیل، یونس، یوسف، قیس، و اسحاق) از اعتبار و شهرت برخوردارند، و همگان بر اساس روایاتی که مورد استناد رجال‌شناسان است به روشنی از سوی امام صادق(ع) تأیید شدهاند و کسان بسیاری از راویان از آنان حدیث نقل کردهاند، اسحاق از اعتبار و شهرت بیشتری برخوردار است. او روایاتی بسیار در مسائل فقه، اخلاق و کلام نقل کرده، و راویان پس از وی نیز به اعتبار صحت منقولات او، از وی نقل حدیث کردهاند. گویند که او دارای تألیفی به نام کتاب نوادر بوده است. برخی از رجال‌شناسان نام و احوال اسحاق بن عمار بن حیان تغلبی را با اسحاق بن عمار بن موسیٰ ساباطیِ فطحی مذهب درآمیختهاند و با این برداشت نادرست او را «فطحی» دانسته و اعتبار او را کاستهاند. گویا این اشتباه بر اثر تشابه نام و نام پدر این دو روی داده است، وگرنه نام جد، نسبت، لقب، کنیه و مذهب این دو با یکدیگر متفاوت است. افزون بر اینها، ذکر نام برادران اسحاق بن عمار تغلبی در کنار نام او در همۀ کتابهای رجال، وی را از اسحاق بن عمار ساباطی ممتاز میسازد. برخی هم بر این باورند که اساساً فردی به نام اسحاق بن عمار ساباطی وجود نداشته است و آنچه در کتابهای رجال آمده، دربارۀ اسحاق بن عمار صیرفی کوفیِ امامی است که از وثوق و اعتماد امامیان برخوردار بوده است. این نکته نیز درخور یادآوری است که رجال‌شناسانی که وجود اسحاق بن عمار ساباطی فطحی‌مذهب را پذیرفتهاند، او را نیز معتمد و ثقه به شمار آوردهاند.
3. اسماعیل بن عمار: وی از اصحاب موجه و معتبر امام صادق(ع) بوده و از آن حضرت احادیث مختلفی نقل کرده است. برخی او را از اصحاب امام موسیٰ کاظم(ع) نیز دانستهاند هرچند این شهر آشوب او را فطحی‌مذهب دانسته است، اما امامی و موثق بودن وی را همۀ رجال‌شناسان پذیرفتهاند.
4. محمد بن اسحاق: وی از دیگر شخصیتهای مشهور آل حیان است. موثق بودن وی از راههای مختلف بهویژه از طریق این حدیث محرز گردیده است: اسحاق بن عمار گوید هنگامی که فرزندم محمد زاده شد امام صادق(ع) را آگاه ساختم، پس گفت: آیا او را محمد نام ننهادی؟ گفتم آری، چنین کردم. گفت پس هرگز محمد را آزار مکن و دشنام مده، خداوند او را نور چشم تو در زندگی، و جانشینی صالح و صادق پس از مرگ تو ساخته است. گفتم او را به چه کاری بگمارم؟ گفت: او را از کار صرافی بازدار؛ چرا که این کار آمیخته به ریاست. این حدیث مشهور (و احادیث دیگر) سبب شده است که فقهای شیعه صرافی را از شغلهای مکروه بشمارند.
5. یعقوب بن اسحاق: وی از اصحاب امام جعفر صادق(ع) و امام موسیٰ کاظم(ع) بوده و از آن دو امام روایاتی نقل کرده است. روایات او عمدتاً در مسائل اعتقادی و کلامی است.
6. علی بن محمد کسایی کوفی عجلی (د 332ق / 943م): او در سدۀ 4ق / 10م میزیسته است. از سال تولد و زندگی او اطلاعی در دست نیست. همین اندازه گفته شده است که از راویان موثق شیعی در دوران نخستین غیبت امام دوازدهم(ع) به شمار میآید. ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویۀ قمی (د 368ق / 978م) در کامل الزیارات روایاتی از وی نقل کرده است. طوسی او را از رجالی به شمار آورده که چیزی از امامان(ع) روایت نکرده است (ص 481).
دیگر افراد آل حیان نیز همه از رجال معتبر حدیث و راویان موثق شیعیاند که بیشتر آنان از امام جعفر صادق(ع) و برخی هم از امام موسی کاظم(ع) و امام رضا(ع) روایت کردهاند.
مآخذ
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة فی القرن الرابع، بیروت، دار الکتاب العربی، 1390ق، ص 208؛ ابن بابویه قمی، حسین، من لایحضره الفقیه، بیروت، 1401ق، 4 / 5، 9، 74؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1330ق، 1 / 367؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1403ق، 2 / 92-93؛ بحرالعلوم، محمدمهدی، رجال، تهران، مکتبة الصادق، 1363ش، 1 / 290-322؛ حلی، علی بن داود، کتاب الرجال، دانشگاه تهران، 1342ش، صص 52، 297؛ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، 1403ق، 11 / 275-276، 12 / 166، 251-252، 14 / 97، 15 / 69-73، 20 / 173-174، 225-226؛ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، 1375ق، 1 / 380-381؛ طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، به کوشش میرداماد استرابادی، مؤسسۀ آل بیت، 2 / 705؛ غروی حایری، محمد بن علی، جامع الرواة، بیروت، دارالاضواء، 1403ق، 1 / 82-87، 100، 123، 558-559، 602، 2 / 360؛ قهیایی، علی، مجمع الرجال، قم، اسماعیلیان، صص 195، 220؛ کاظمی، محمدعلی، هدایة المحدثین، قم، 1405، صص 17، 18، 165؛ مامقانی، محمدحسن، تنقیح المقال، نجف، 1352ق، 1 / 115-117، 140-141، 171، 2 / 33، 78-79، 141، 270، 3 / 336، 343، 344؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1346ش، 8 / 256-257؛ نجاشی، احمد بن علی، رجال، قم، مکتبة الداوری، صص 51-52، 256؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، المطبعة الاسلامیة، 1382ق، 3 / 561-562، 699.