آل بویه
آل بویه، سلسلهای ایرانی‌نژاد و شیعی‌مذهب، منسوب به ابوشجاع بویه که میان سالهای 322- 448ق / 933-1056م بر بخش بزرگی از ایران و عراق و جزیره تا مرزهای شمالی شام فرمان راندند.
سابقۀ تاریخی
در میانههای سدۀ 3ق / 9م، سلطۀ دیرینۀ دستگاه خلافت عباسی با جنبشهای استقلالطلبانهای در قلمرو خود روبهرو شد که به سهم خویش به ضعف تدریجی نفوذ سیاسی خلفا انجامید. این جنبشها، در میان ایرانیان که از پیش فرصتی میجستند تا خود را از بند ستم عباسیان برهانند، با ظهور دولتهای صفاریان و سامانیان و زیاریان به اوج خود رسید. در اوایل سدۀ 4ق / 10م دیلمیان که هیچ‌گاه به اطاعت خلفا گردن ننهادند، جنبشهای دیگری در شمال ایران آغاز کردند. آنگاه که ماکان بن کاکی، اسفار بن شیرویه و مرداویج زیاری، هریک لشکری بسیجیدند و از دیلم خروج کردند، علی و حسن، پسران ابوشجاع بویه ماهیگیر دیلمی (نک : ابن طقطقێ، ص 378، که آنان را نه دیلمی، بلکه ساکن دیلم میداند)، به ماکان که فرمانبردار سامانیان بود پیوستند. علیخود از پیش در خدمت نصر بن احمد سامانی میزیست (ابن اثیر، 8 / 483). سپس که مرداویج بر گرگان و طبرستان چیره شد، اینان با جلب نظر ماکان (ابوعلی مسکویه، 1 / 275) به مرداویج پیوستند (321ق / 447م). او آن دو را گرامی داشت و علی را به حکومت کرج گمارد، اما به زودی پشیمان شد (ابن اثیر، 8 / 267). علی به پایمردی حسین بن محمد، ملقب به عمید، که او را از مضمون نامۀ مرداویج مبنی بر جلوگیری از رفتن علی به کرج و فرمان بازگشت او آگاه ساخته بود، به سرعت وارد کرج شد (همو، 8 / 268) و رشتۀ کارها را به دست گرفت و با تصرف دژهای اطراف، نیرویی یافت که مایۀ بیمناکی مرداویج شد. افزون بر آن، مردانی که مرداویج برای دستگیری علی به کرج فرستاد، به او پیوستند و نیرویش فزونتر شد و او قصد تصرف اصفهان کرد. اگرچه در آغاز سپاه محمد بن یاقوت را درهم شکست و بر اصفهان چیرگی یافت، ولی با هجوم وشمگیر برادر مرداویج، وا پس نشست. چندی بعد اَرَّجان و نوبندجان را تسخیر کرد و برادرش حسن را به تصرف کازرون فرستاد. حسن کازرون را گشود (مقریزی، 1 / 27) و مال بسیار گرد آورد. سپس لشکر محمد بن یاقوت را که دوباره امارت اصفهان یافته و به مقابلۀ با پسران بویه آمده بود، درهم شکست و به نزد علی بازگشت. اگرچه علی سال بعد به همراهی برادرانش حسن و احمد بر شیراز چیره شد و دولت مستقل خود را در آنجا پی افکند، ولی مورخان فتح ارجان (321ق / 932م) را آغاز پایهگذاری دولت آل بویه دانستهاند. طی 12 سال پس از آن، حسن و احمد نیز به ترتیب بر ری و کرمان و عراق چیره شدند و دولت آل بویه به 3 شاخۀ بزرگ و یک شعبۀ کوچک در کرمان و عُمان تقسیم شد.