آستانه حضرت معصومه
آستانۀ حضرتِ معصومه \ āstāne-ye hazrat-e maˀsume\ ، حرم حضرت فاطمۀ معصومه (ع) و ساختمانها و موقوفات و تشکیلات اداری وابسته به آن که بیشتر آنها در شهر قم واقع است.
زمینۀ تاریخی
فاطمه (ع) (د 201ق/ 816 م) دختر امام موسى کاظم (ع) (128-183ق/ 745 - 799م) است. درباب علت و تاریخ شهرت وی به «معصومه» اظهار نظر قطعی دشوار است. براساس فرمانی از جهانشاه قره‌قویونلو (سدۀ 9ق/ 15م) فقط می‌توان حدس زد که از همین روزگاران به این نام مشهور شده است. فاطمه (ع) در 201ق/ 816 م، یک سال پس از ورود امام رضا (ع) به مرو، عزم خراسان کرد و چون به ساوه رسید، بیمار شد. موسی بن خَزرَج اشعری، از اشعریان مقیم قم، به ساوه رفت و وی را به قم آورد و در سرای خویش منزل داد. مطابق روایتی دیگر، خود فاطمه (ع) از خادم خواست که او را به قم بَرَد. بیماری او 17 روز ادامه یافت و به فوت انجامید. جنازه‌اش را در محلی موسوم به باغ بابلان که اکنون روضۀ اوست، به خاک سپردند. بابلان، مدفن حضرت معصومه، باغی بود از آنِ موسى اشعری در بیرون شهر قم. حسن قمی از آن به «مقبرۀ بابلان» تعبیر کرده است، زیرا موسی بن خزرج آن باغ را پس از دفن حضرت معصومه، برای گورستان عمومی وقف کرد و منزلی را که معصومه در آن چندی زیست، به مسجد اختصاص داد. این منزل نیز بیرون شهر قم بود و اینک معروف به سرای سِتّیّه، همراه با «بیت‌النور» که محل عبادت وی بود، معمور و مزار مردم است. نخستین‌بار میرابوالفضل عراقی، از امیران طغرل سلجوقی، مسجدی در کنار آن ساخت و از این‌رو، محوطۀ وسیع اطراف آن به میدان میر مشهور شد.
باغ بابلان در کنار رودخانه و بیرون شهر قم بود. مسلم است که این باغ حتى در سده‌های 7 و 8 ق نیز خارج از قم بوده است، زیرا قاضی احمد قمی از شمس‌الدین صاحب دیوان یاد می‌کند که «متوجه شهر قم شد و چون به آنجا رسید، در مشهد شریف که بیرون شهر است، فرود آمد». همچنین به‌موجب یک وقف‌نامه از روزگار صفویان، حرم بیرون از باروی قم بوده است.
ساختمانها
پس از فوت حضرت معصومه (ع) و دفن او در باغ بابلان، روضۀ وی در طی تاریخ دستخوش دگرگونیهای بسیار شد و به‌تدریج بر وسعت و شکوه حرم و بناهای مجاور آن افزوده شد، تا اینکه این روضه به شکوه‌مندترین و معروف‌ترین زیارتگاههای ایران پس از آستان قدس رضوی (ه م) تبدیل شد. در زیر به شرح تحولات تاریخی ساختمانهای آستانه می‌پردازیم.
1. حرم
این بنا شامل ساختمان درونی آرامگاه، مرقد مطهر و ضریح اطراف مرقد است.
آغاز بنای حرم و تحولات آن. پس از دفن معصومه (ع)، اشعریان سایبانی از بوریا بر روی مزار او برافراشتند. این سایبان برجای بود تا آنکه زنی زینب نام «قبه بر سر تربت او نهاد». در350ق/ 961م، ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی، حاکم قم، سردر بقعه را از جانب رودخانه گسترش داد و درِ بزرگ‌تری برای آن تهیه کرد. در 447ق/ 1055م امیر ابوالفضل عراقی به اشارت شیخ طوسی(385-460ق/ 995-1067م) ساختمان جدیدی بنا کرد و گنبدی بر فراز آن برآورد. در حملۀ مغولان، قم نیز از آسیب مصون نماند، ولی احتمالاً به حرم آسیبی نرسید. سلطان محمد اولجایتو (د 716ق/ 1316م) که آثار او در مشهد رضوی مشهور است، به عمران شهر قم و مشاهد آن پرداخت. کاشیهای موجود در آستانه، که تصویر سواران مغول بر آن نقش شده، از آثار دوران اوست.
در روزگار صفویان، آستانۀ حضرت معصومه شکوه و جلالی یافت. صفویان گنبد و بارگاه حضرت معصومه را مرتفع‌تر ساختند و به کاشی آراستند. بنای عراقی تا925ق/ 1519م برجای بود. در این سال شاه بیگم، دختر شاه اسماعیل یکم صفوی (د930ق/ 1524م)، به مباشرت عمادبیک، بقعۀ حضرت معصومه را به صورت بنایی هشت‌پهلو با هشت صُفّه تجدید کرد و دیوارها را با کاشی مُعَرَّق بیاراست و در جلوِ آن ایوانی با دو مناره بنا نهاد و صحنی نیز با چند بقعه و ایوان طرح ریخت.
در پایان روزگار صفویان که افغانها بر ایران تاختند، حرم حضرت معصومه از این حمله آسیب دید و اشرف افغان (د 1142ق/ 1729م) به هنگام عقب‌نشینی از برابر نادر، همۀ نفایس و زر و زیورهای آستانه، حتى طلاهای روی صندوق مرقد شاه عباس، را نیز کند و به یغما برد. در روزگار قاجاریان، حرم مطهر شکوه و عظمت روزگار صفویان را باز یافت. فتحعلی شاه (د 1250ق/ 1834م) سطح حرم را با سنگ مرمر فرش کرد، به تصریح کتیبۀ موجود، آیینه‌کاری دیوارهای حرم نیز در ایام او آغاز شد و در روزگار محمد شاه (د 1264ق/ 1848م) پایان یافت.
مرقد مطهر
در 630 ق/ 1233م مرقد شریف کاشی‌کاری شد. این کاشیها هنوز برجاست و از کهن‌ترین و باارزش‌ترین آثار موجود در آستانه به‌شمار می‌رود. طول مرقد 90/ 2 و عرض و ارتفاع آن 20/ 1 متر است و چون کمی از خط قبله انحراف دارد، در روزگار شاه طهماسب ضریحی در محاذات قبله بر گرد آن قرار دادند.
ضریح
نخستین ضریح مرقد، ساختۀ دوران شاه طهماسب یکم است. این ضریح در950ق/ 1543م، به طول 80/ 4 و عرض 40/ 4 و ارتفاع 2 متر از آجر بنا شد. در شمال این ضریح، دری چوبی برای ورود به مرقد قرار داشت که در 1213ق/ 1798م به‌جای آن دری نفیس از طلا به دستور فتحعلی شاه ساخته، و نصب شد. شاه طهماسب بعداً ضریحی دیگر از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین به فاصلۀ نیم متری از زاویۀ جنوب غربی حرم نصب کرد. این ضریح در 1000ق/ 1592م توسط شاه عباس یکم با ضریح دیگری تعویض شد. فتحعلی شاه این ضریح را در 1245ق/ 1829م با صفحاتی از نقره پوشاند و آن را بر فراز پایه‌ای از سنگ مرمر به ارتفاع 30 سانتی‌متر جای داد. ضریح فتحعلی شاه یک‌بار در 1328ق/ 1910م، و بار دیگر در 1365ق/ 1946م به علت فرسودگی مرمت شد و سرانجام در 1348ش شکل آن را تغییر دادند و بر ارتفاعش افزودند.
2. گنبد و گلدسته‌ها
گنبد
گنبدی کـه امیـرابـوالفضل عراقـی بر فراز تربت فاطمه بنا ساخته بود، در 925ق/ 1519م به دستور شاه بیگم صفوی ویران، و گنبدی دیگر ساخته شد که اکنون باقی است. در 1218ق/ 1803م به فرمان فتحعلی شاه با 000‘12 خشت زرین گنبد را بیاراستند. ارتفاع گنبد از سطح بام 16 متر و از سطح زمین 32 متر است. پیرامون خارجی آن 6/ 35 و پیرامون داخلی آن 66/ 28 و قطرش 12 متر است.
گلدسته‌ها
در آستانۀ حضرت معصومه 6 گلدسته هست. دو گلدستۀ خود حرم در اوایل روزگار صفویان، توسط شاه بیگم بنا شد. در1198ق/ 1784م این دو گلدسته توسط لطفعلی‌خان زند تجدید بنا شد، در 1218ق/ 1803م فتحعلی شاه این گلدسته‌ها را طلاکاری کرد. این گلدسته‌ها در ایام ناصرالدین شاه، در 1286ق/ 1869م تجدید بنا، و سطح آنها با کاشی آراسته شد. در 1299ق/ 1882م کامران میرزای قاجار آنها را با خشتهای زرین بیاراست. ارتفاع این گلدسته‌ها از کف صحن 20/ 32 و از سطح بام 40/ 17 و قطر آنها 5/ 1 متر است. دو گلدستۀ دیگر در 1303ق/ 1886م توسط علی‌اصغرخان اتابک در صحن جدید و دو طرف ایوان آینه بنیاد شد که به گلدستۀ اتابکی مشهور است. ارتفاع آنها از کف صحن 80/ 42 و از سطح بام 28متر و قطرشان30/ 3 متر است. دو گلدستۀ دیگر موسوم به گلدستۀ کوتاه بر فراز زاویه‌های بخش درونی صحن جدید قرار دارد که همواره از آنها برای اذان گفتن استفاده می‌شده است. این گلدسته‌ها به ارتفاع 50/ 13 متر از کف صحن و قطر 3 متر و پیرامون 90/ 9 متر به شکل هشت‌ضلعی منظم ساخته شده‌اند.
3. صحنها و ایوانها
آستانۀ حضرت معصومه دارای دو صحن است: صحن عتیق و صحن جدید.
صحن عتیق
در 925ق/ 1519م شاه‌بیگم صفوی نخستین‌بار صحنی به شکل مربع با 3 ایوان بنا نهاد. این صحن و ایوانها همچنان بر جای بود تا در روزگار فتحعلی شاه، ظاهر آن را تغییر دادند و به شکل هشت‌ضلعی نامنظم درآوردند. پس از آن بر ایوانهای صحن عتیق افزوده شد و اکنون 7 ایوان در آن هست. مشهورترین ایوان صحن عتیق ایوان طلاست که توسط شاه‌بیگم ساخته، و در 1249ق/ 1833م توسط فتحعلی شاه طلاکاری شد. در این ایوانها انواع تزیینات هنری اسلامی، مانند مقرنس‌کاری و گچ‌بری و آینه‌کاری، به کار رفته است و کتیبه‌هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آنها دیده می‌شود. طول ایوان طلا 9 متر، عرض آن 6 متر و ارتفاعش 80/ 14 متر است.
صحن نو
این صحن از آثار میرزا علی‌اصغر خان اتابک است و ساختمان آن در1303ق/ 1886م به‌پایان رسید. در صحن نو که به شکل چندضلعی نامنظم است نیز هفت ایوان هست که مشهورتر از همه ایوان آینه است. این ایوان یکی از شاهکارهای معماری است. طول ایوان 9متر، عرض آن 87/ 7 متر و ارتفاعش 80/ 14 متر است. ایوانهای صحن نو نیز دارای انواع تزیینات کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری، گچ‌بری، حجاری و کتیبه‌های گوناگون است.
4. رواقها و گنبدها
در اطراف حرم شش رواق وجود دارد که بیشترشان دارای گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم‌اند. سه رواق ساختۀ صفویان، دو رواق ساختۀ قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصرند. این رواقها دارای انواع هنرهای بدیع اسلامی‌اند و کتیبه‌هایی نفیس به خط خوش‌نویسانی نامدار، مانند محمدرضا امامی، در آنها به چشم می‌خورد.
5. موزه و کتابخانه
در 1314ش وزارت معارف وقت محلی را در غرب حرم زنانه در نظر گرفت و پس از نوسازی به موزۀ آستانه اختصاص داد. بعدها موزه را به محلی در جنب مدرسۀ فیضیه، در کنار دفتر تولیت آستانه انتقال دادند و در جای ساختمان موزۀ سابق، مسجد موزه را بنا کردند. در این موزه اشیاء نفیسی چون مسکوکات کهن و گرانبهای زرین و سیمین اسلامی از عصر خلفای عباسی تا روزگار معاصر، قالیچه‌های نفیس، درهای زرین و سیمین، قندیل و چلچراغ و شمعدان و بسیاری چیزهای دیگر نگهداری می‌شود.
پیش از تأسیس کتابخانۀ آستانه، مقداری از کتابهای نفیس خطی و قرآنهای مُذَهَّب و گرانبهایی را که در طی سالیان دراز گرد آمده بود، در حجره‌ای واقع در غرب صحن عتیق روی هم انباشته، و جلوِ آن را دیوار کشیده بودند. در سال 1314ش که مشغول ساختن موزه بودند، برخی از این کتابها از میان رفت. بقیه را در دو صفّۀ بزرگ بر فراز صفه‌های داخلی ایوان آینه جای دادند. در 1330ش، کتابخانه‌ای مرکب از دو سالن مطالعه و یک دفتر، روی حجره‌های شرقی صحن عتیق، و دو مخزن کتاب روی مقبرۀ مستوفی و غرفۀ مشرق‌الشمسین ساخته شد و آن کتابها را به آنجا منتقل کردند. چنان‌که از گفتۀ حسن بن محمد قمی برمی‌آید، از دیرباز املاک و رقباتی وقف آستانۀ حضرت معصومه بوده و در طول زمان بدان افزوده شده است.
کهن‌ترین خبری که در مورد تولیت آستانۀ حضرت معصومه در دست است، روایت حسن بن محمد قمی است که از احمد بن اسحاق اشعری به‌عنوان وکیل وقف قم از سوی امام حسن عسکری(ع) یاد کرده است. وکالت موقوفات به مرور زمان به تولیت تغییر یافت و متولیان که بعداً دارای اختیارات وسیع‌تری گردیدند، از سوی امیران و فرمانروایان تعیین می‌شدند.
مآخذ
ارباب قمی، محمد، تاریخ دارالایمان قم، به‌کوشش حسین مدرسی طباطبایی، قم، 1353ش؛ اسکندربیک منشی، ذیل عالم آرای عباسی، به‌کوشش احمد سهیلی، تهران، 1317ش؛ آقابزرگ، الذریعه؛ بحرالعلوم، جعفر، تحفةالعالم، نجف، 1354ق؛ براون، ادوارد، تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، تهران، 1357ش؛ برقعی، علی‌اکبر، راهنمای قم، قم، 1317ش؛ جهان‌پور، فرهنگ، «فرامین پادشاهان صفوی در موزۀ بریتانیا»، بررسیهای تاریخی، 1348ش، س 4، شم 4؛ حسینی قمی، محمد بن محمدهاشم، خلاصةالبلدان، به‌کوشش حسین مدرسی طباطبایی، چاپخانۀ حکمت، قم، بی‌تا؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، چ نوایی؛ همو، نزهةالقلوب؛ خواندمیر، حبیب‌السیر؛ د‘آلمانیْ، آنری رنه (ض: هانری رنه دالمانی)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ فره‌وشی، تهران،1335ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به‌کوشش بهمن کریمی، تهران، 1362ش؛ زاهد، جلیل و محمدرضا زهتابی، ایران زمین، تهران، 1348ش؛ شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1349ش؛ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، 1375ق؛ فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، 1350ش؛ فلاندن، اوژن، سفرنامه، ترجمۀ حسین نورصادقی، تهران، 1356ش؛ فیض قمی، عباس، گنجینۀ آثار قم، قم، 1349ش؛ قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ؛ قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به‌کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1358ش؛ قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، به‌کـوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران، 1361ش؛ لسترینج، گـای، جغرافیـای تاریخی خلافت شرقـی، تـرجمۀ محمود عرفـان، تهران، 1337ش؛ مدرسی طباطبایی، حسین، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، قم، 1353ش؛ همـو، قم در چهارده قرن، قم، 1350ش؛ همو، «مدارس قدیم قم»، وحید، 1349ش، س 8، شم 2؛ مشیری، ابوالقاسم، «تاریخچۀ بنای آستانۀ مبارکۀ قم»، معارف اسلامی، 1354ش، شم 23؛ میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1332ش؛ نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران، 1348ش؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکرۀ نصرآبادی، به‌کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، 1317ش؛ واعظ کجوری، ملاباقر، جنة النعیم و العیش السلیم (روح و ریحان)، تهران، 1298ش.