آزادوار
آزادْوار [āzādvār]، یا آزاذْوار، اَزادْوار، یکی از آبادیهای دهستان پایین جوین، از بخش جغتای شهرستان سبزوار، از استان خراسان. آزادوار در °56 و ´42 طول شرقی و °36 و ´45 عرض شمالی در فاصلۀ یـک کیلـومتری شمـال راه‌آهن تهـران ـ مشهـد، 5 کیلـومتـری ایستگاه آزادوَر، 40 کیلومتری بخش جغتای و 150 کیلومتری شهر سبزوار واقع است و از شمال به کوه مراد، از شرق به جلیل‌آباد و ایستگاه راه‌آهن آزادور، از جنوب به کوه درخت بید و از غرب به عبدل‌آباد محدود می‌شود.
این آبادی و ایستگاه آزادور و آبادیهای مجاور آنها در دره‌ای شـرقی ـ غـربـی به عـرض تقریبی 7 تـا 12 کمـ ، میـان کـوههـای ساتیل موش (بـه ارتفاع 213‘1 متر) و مراد (به ارتفاع 265‘1 متر) در شمال و کوههای کمرسرخ، درخت بید و قره چشمه (به ارتفاع 575‘1 متر) در جنوب واقع شده‌اند. رودخانۀ جوین (کالِ شور) در شمال این دره و زمینهای زراعتی آبادیهای واقع در آن و در جنوب کوههای ساتیل ـ موش و مراد و به موازات آنها، از شرق به غرب، جریان دارد.
متون تاریخی و جغرافیایی تا پیش از یورش مغول و ویران شدن نیشابور و توابع آن (618ق/ 1221م)، خبر از آبادانی بسیار آزادوار می‌دهند. اصطخری و ابن حوقل از آزادوار به عنوان یکی از شهرهای نیشابور چون بوزجان، زوزَن، ترشیز و سبزوار یاد می‌کنند. مقدسی (نیمۀ دوم سدۀ 4ق/ 10م) نیز آزادوار را «شهرِ» گویان (مرکز جوین) می‌خواند و آن را آباد و پر جمعیت و حاصل‌خیز توصیف می‌کند، و مؤلف ناشناس حدود العالم آن را «شهرکی» توصیف می‌کند «در بیابان با نعمت بسیار و بر راه گرگان».
بنابر اطلاعاتی که از این مآخذ به دست می‌آید، می‌توان احتمال داد که شهرت و اهمیت آزادوار در این دوران بیش‌تر به سبب واقع شدن آن بر سر راه ارتباطی ری، خراسان و گرگان بوده است.
با اینکه پس از یورش مغول آزادوار همچنان موقعیت ارتباطی خود را داشته است، ولی تا مدتها آبادانی پیشین را باز نیافت. حمدالله مستوفی در 740ق/ 1339م از آن به عنوان «دیه آزادوار» یاد می‌کند؛ با این‌همه، بایست در دورۀ صفوی جایی نسبتاً آبادان بوده باشد، زیرا نام آن در کنار حاکم‌نشینهای دیگری چون ابیورد، نسا، اسفراین و تربت آمده، و مبلغ مالیات پرداختی آن به «بیگلربیگی مشهد مقدس» 139 تومان و 530، 3 دینار بوده است. اما ظاهراً در دورۀ قاجار از آبادانی و اهمیت چندانی برخوردار نبوده است (ص 26).
شخصیتها و دانشمندان مشهوری از این سرزمین برخاسته‌اند که علاءالدین عطاملک جوینی (623-681ق)، مؤلف تاریخ جهانگشای، و شمس‌الدین محمد جوینی، صاحب دیوان (د 683ق) از آن جمله‌اند.
آزادوار دهی است با 174 خانوار جمعیت که بیش‌تر به زراعت، باغداری و دامداری و کارگری ساده اشتغال دارند. مقبرۀ سیدحسن غزنوی، ملقب به اشرف (د 565ق/ 1170م)، شاعر روزگار مسعود بن ابراهیم و بهرامشاه غزنوی، با گنبد و ایوان نسبتاً بلند و ایوانچه‌های دو طبقه بزرگ‌ترین بنا و تنها اثر تاریخی آزادوار است. این بقعه موقوفاتی دارد و زیارتگاه مردم آبادیهای منطقه است.
آزادوار از طـریق ایستگاه آزادور بـا راه‌آهن تهران ـ مشهد ارتباط دارد.*
مآخذ
ابن حوقل، محمد، صورة الارض، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، 1345ش؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دسلان، پاریس، 1840م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، لیدن، 1927م؛ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران، 1362ش؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1362ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331ق؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به کوشش محمد رمضانی، تهران، 1338ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور، شهرستان سبزوار، مرکز آمار ایران، تهران، 1361ش؛ فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، استان خراسان، جهاد سازندگی، تهران، 1363ش؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، همان؛ گابریل، آلفونس، تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران، ترجمۀ فتحعلی خواجه‌نوری، تهران، 1348ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، 1361ش؛ مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، تهران، 1354ش؛ همو، «آثار تاریخی و رجال جوین»، نامۀ آستان قدس، مشهد، 1346ش، س 7، شم 2؛ مؤید ثابتی، علی، تاریخ نیشابور، تهران، 1355ش؛ نقشۀ عملیات مشترک، سازمان جغرافیایی کشور، تهران، 1354ش.