آراء اهل المدینة الفاضلة

آراءُ اَهْلِ الْمَدینَةِ الْفاضِلَةārāʾ-o ahl-el-madīnat-el-] [fāzela (یا مبادی آراءِ اهل المدینة الفاضلة)، کتابی دربارۀ مسائل بنیادی فلسفه و فن سیاست از معلم ثانی، ابونصر فارابی (259- 339ق/873-950م) که بیشتر به اعتبار مؤلف آن، تا مدتها به عنوان مهم‌ترین اثر فلسفی ـ سیاسی در جهان اسلام شناخته می‌شده است. این کتاب شامل دو بخش است. در بخش نخست از مسائل متداول در بحثهای فلسفی، و در بخش دوم از مباحث مربوط به سیاست و جامعه سخن گفته می‌شود. فارابی نگارش این کتاب را در بغداد آغاز کرد و در شام به پایان رساند (331ق/943م). کتاب با بحث دربارۀ «وجود نخستین» که همۀ موجودات از او صدور یافته‌اند، آغاز می‌شود.
بخش دوم با فصلی زیر عنوان نیاز آدمی به اجتماع و همکاری آغاز می‌شود. فارابی اجتماعات انسانی را به کامل و غیرکامل تقسیم می‌کند. اجتماعات کامل بر 3 قسم‌اند: بزرگ (عظمى)، میانی (وسطى) و کوچک(صغرى). نخستین آنها اجتماع همۀ ساکنان «معموره»، دومی اجتماع یک ملت در بخشی از معموره و سومی اجتماع اهل یک شهر است. اجتماعات غیرکامل، شامل اجتماعات روستا، محله، کوچه و خانه‌اند. خیر و کمال در شهر و اجتماعات بزرگ‌تر از آن به دست می‌آید و شهری که مردانش در آنچه موجب سعادت است، با یکدیگر همکاری کنند، «مدینۀ فاضله» خواهد بود و شرط تشکیل اجتماع فاضل و ملت فاضله و معمورۀ فاضله نیز همین است.
رئیس اصلی مدینۀ فاضله که پیشوا و رئیس امّتِ فاضله و رئیس تمامی معموره نیز هست، باید به طور فطری از 12 خصلت برخوردار باشد: تندرست (کامل الاعضاء) و خوش‌فهم و خوش حافظه و هوشمند و خوش‌بیان و دوستدار آموزش باشد، بر خوراک و پوشاک و نکاح حریص نباشد، راستی و راستگویان را دوست، و دروغ و دروغگـویـان را دشمن دارد، کریم‌النفس و بلندطبع، به زر و سیم بی‌اعتنا، دوستدار داد و دادگران و دشمن ستم و ستمگران باشد و ارادۀ نیرومند داشته باشد. گرد آمدن همۀ این خصال در یک فرد دشوار است. از این‌رو، هرگاه 6 یا 5 شرط نخستین در کسی یافت شود، همو رئیس خواهد بود و اگر چنین کسی نیز نباشد، قوانین و سنتی که رؤسای پیشین مدینه وضع کرده‌اند، به قوت خود باقی خواهد ماند. کسی که جانشین رئیس نخستین می‌گردد، باید علاوه بر شرایطی که از کودکی و بر پایۀ فطرت در او هست، 6 شرط دیگر نیز پس از رشد در او تحقق یافته باشد: حکیم و عالم به شرایع و سنتها و تواریخ باشد، نیروی استنباط و ابتکار داشته باشد، در مسائل مستحدثه صاحب‌نظر و اجتهاد باشد، صلاح کارِ مدینه را تشخیص دهد، قدرت ارشاد از طریق سخنوری داشته باشد و سرانجام، فنون جنگ را بداند و بتواند خود در عملیات جنگی شرکت کند. هرگاه فردی که همۀ این شرایط در او جمع باشد، یافت نگردد، بلکه دو تن یافت شوند که یکی حکیم باشد و دیگری بقیۀ صفات را داشته باشد، آن دو به اشتراک رئیس خواهند بود و اگر این صفات در میان چند تن پراکنده شود و آن چند تن با یکدیگر هماهنگی داشته باشند، همۀ آنان سرانِ بزرگِ مدینه‌اند.
مقولۀ مدینۀفاضله پیش‌از فارابی نیزتوسط برخی اندیشمندان و حکما، ازجمله افلاطون (در جمهوریت) و ارسطو (در سیاست) مطرح شده است.*

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون‌الانباء، بیروت، 1377ق؛ رسائل اخوان‌الصفا، بیروت، دارصادر؛ سرور، عبدالباقی، الفارابی، قاهره، 1956م؛ عامری، ابوالحسن، السعادة والاسعاد، به کوشش مجتبى مینوی، ویسبادن، 1336ش؛ غالب، مصطفى، الفارابی، قم، گلستانه؛ فارابی، آراء اهل المدینة الفاضلة، قاهره، 1368ق؛ همو، همان، ترجمه جعفر سجادی، تهران، 1354ش؛ همو، السیاسة المدینة، بیروت، 1964م؛ نصیرالدین طوسی، محمد، اخلاق ناصری، به کوشش مجتبی مینوی، تهران، 1356ش؛ نیز: