آذربایجان

آذَرْبایْجان jān](ye)[āzarbāy، نشریه‎ای سیاسی، فکاهی و انتقادی که برای اولین‎بار در ایران به مدیریتِ علیقلی‎خان صفرُف (د 1326ق) به دو زبان فارسی و ترکی، با تصویر و کاریکاتور در 1325ق/1907م در تبریز در 8 صفحۀ 2 ستونی 25× 34 سانتی‎متر به طور نامنظم انتشار می‎یافته است. 
آذربایجان نخستین روزنامۀ چاپِ سُربی بود که در تبریز منتشر شد (سرداری نیا، 126؛ آرین‌پور، 2/23). مؤسس روزنامه، حاجی میرزا آقا تبریزی (مشهور به بلوری) بازرگانی آزادفکر بود (کسروی، 269). سبک روزنامه برگرفته از روزنامۀ ملانصرالدین بود که در همان زمان در تفلیس و باکو چاپ می‎شد. نخستین شمارۀ روزنامۀ آذربایجان در اوج نهضت مشروطه‌خواهی و آزادی‎خواهی در محرم 1325ق منتشر شد (براون، 2/167).
آذربایجان در تاریخ مطبـوعات ایران، بعد از شاهسون و طلوع، سومین نشریۀ طنز به شمار می‎آید و شاید از نظر شمارگان، نوع چاپ، تصاویر و مضمون، اولین روزنامۀ مهم طنز ایران بود (محیط، 220). ویژگی آذربایجان در هماهنگی متناسب طنز و کاریکاتور و مطالب جدی است (همو، 175). آذربایجان در سیاستِ داخلی بی‎پرواتر و صریح‎تر از نشریات بعد از خود بود (نک‍: آذربایجان، شم‍ 4، تصویر امین‌السلطان؛ کسروی، 271-272) و ضمن مخالفت با حکومت مطلق محمدعلی شاه، همواره مشتاق اصلاحات و تغییرات به شمار می‌رفت (محیط، 220). برخورد آذربایجان با بیگانگان دور از سازگاری و مرافقت بود، از سیاست روس و عثمانی به تُندی انتقاد، و سلطان عثمانی را هجو می‎کرد (براون، 2/113). نخستین شعر مشهور صابر نیز با ترجمۀ فارسی آن در همین روزنامه چاپ شده است (آرین‌پور، 2/53؛ آخوندُف، 334).
محتوای مطالب فارسی آذربایجان به مراتب بیشتر از محتوای ترکی آن بود. روزنامۀ آذربایجان از نظر تصویرگری بعد از شرافت و شرف قرار داشت، امـا به سبب کاریکاتـورهای افشاگرانه‎اش دارای شهرت خاصی بود (کوبیچکُوا، 32). ستارخان که به همت او روزنامۀ آذربایجان پا گرفت، روز انتشار شمارۀ اول را جشن مردم آذربایجان اعلام کرد (سرداری‌نیا، 1/ 128؛ آخوندف، 62). آرم تزیینی روزنامه «شیر و خورشید» بود و نام آذربایجان از پرتو خورشید پیدا بود که در شماره‎های بعدی نماد شیر به صفحات داخل افزوده شد ( آذربایجان، شم‍ 2، ص 2).
نرخ آگهی در آذربایجان 500 دینار برای هر سطر بود. قیمت هرشماره14شاهی، و نرخ سالانه برای مشترکان در تبریز4 تومان بود (براون، 2/167؛ آذربایجان، شم‍ 1، ص2). نویسندگان روزنامه علیقلی‎خان صفرف، خازن، صراف، حسین طاهرزادۀ بهزاد و میرزا مهدی خان بودند (آخوندف، 333؛ آرین‌پور، 2/53).
آخرین تاریخ قطعی نشر آذربایجان، 22 شوال 1325 است (فهرست روزنامه‌ها...، 13). دوره‎های آذربایجان در تعدادی از کتابخانه‎های ایران، از جمله ملی، مرکزی، مجلس و آستان قدس موجود است. 

مآخذ

آخوندف، ناظم، آذربایجان طنز روزنامه لری (1906-1920)، تهران، 1358ش؛ آذربایجان، تبریز، 1325ق؛ آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، 1350ش؛ براون، ادوارد، مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطـه، ترجمۀ محمدعباسی، تهران، 1337ش؛ رابینو، ی، ل.، روزنامه‎های ایران، ترجمۀ جعفر خمامی‎زاده، تهران، 1372ش؛ سرداری نیا، صمد، تاریخ روزنامه‎ها و مجله‎های آذربایجان، تهران، 1350ش؛ فهرست روزنامه‎های موجود در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس، به کوشش رمضانعلی اسماعیل‎پور، مشهد، 1364ش؛ کسروی، احمد، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، 1364ش؛ کوبیچکوا، ورا، ادبیات نوین ایران، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، 1363ش؛ محیط طباطبایی، محمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران، 1366ش.